सोंग सजवण्याची कला - १. बजेटच नाही.

Posted
13 वर्ष ago
शेवटचा प्रतिसाद
13 वर्ष ago

जानेवारी २००८ ते मार्च २००८ या कालावधीत प्रहार या वृत्तपत्राच्या रिलॅक्स या दर शनिवारी प्रसिद्ध होणार्‍या पुरवणीमधे माझ्या व्यवसायासंदर्भाने मी ८ लेखांची मालिका लिहीली होती. त्यावेळेला शक्य न झाल्यामुळे इथे युनिकोड स्वरूपात ते टाकू शकले नव्हते. आता सर्व लेख एकेक करून परत टाकणारे. हा त्यातला पहिला.

बाकीचे लेख
२. अमेरिकेतील शिक्षण http://www.maayboli.com/node/21592
३. डिझायनिंगची पूर्वतयारी http://www.maayboli.com/node/21595
४. तिकडची नाटकं http://www.maayboli.com/node/21602
५. माझा श्वास http://www.maayboli.com/node/21618
६. मी कॉश्च्यूम डिझायनरच आहे. http://www.maayboli.com/node/21629
७. इकडचं नाट्य http://www.maayboli.com/node/21640
८. चलता है http://www.maayboli.com/node/21641
----------------------------------------------------------------------------------------------

"आम्ही कधी कॉश्च्यूमचा विचार केलाच नाही कारण बजेटच नसायचं" असं माझे विद्यार्थी त्यांनी आधी केलेल्या एकांकिका, नाटकं याबद्दल सांगतात.
"आत्ताचं तर नाटक आहे कॉश्च्यूम्सची काही गरज नाही त्यात पैसे नकोत घालवायला" असं तर मी खूप वेळा बरोबरच्यांकडून ऐकत आलेय.
मग काय आयुष्यभर पिचलेल्या बाईच्या अंगावर कडक स्टार्च केलेली कॉटनची कोरी साडी, १९५० मधल्या व्यक्तिरेखांच्या अंगावर १९९० मधले कपडे, घरातलं वातावरण कडक आणि सोवळं असलेल्या मुलीच्या अंगावर जीन्स आणि मॉड टिशर्ट असं काहीही असायचं आणि बहुतांशी लोकांना ते चुकीचं वाटायचं नाही. तेव्हा नेहमीच हा प्रश्न पडायचा की हे असं का? पैसे नाहीत म्हणून कुणाच्या घरातून आणलेले कपडे वापरताना आपण काहीच विचार करायचा नसतो का? साडीच्या जागी साडी आणि शर्टाच्या जागी शर्ट इतकंच कसं चालेल? आणि सगळ्यात महत्वाचं म्हणजे आपले प्रेक्षक ह्या गोष्टीचा स्वीकार करतात? नगाला नग कपडे असणं मग त्यांचा रंग, कापडाचा पोत, कपड्याचा नवेजुनेपणा कश्याचाही संबंध व्यक्तिरेखेशी असला नसला तरी फरक पडत नाही प्रेक्षकांना? व्यक्तिरेखेचे बारकावे, तिच्या कपड्यामागचं त्या त्या व्यक्तिरेखेचं तर्कशास्त्र याचा विचार कुणालाच का करावासा वाटत नाही? असे सगळे प्रश्न पडायचे. क्वचित अश्या पडलेल्या प्रश्नांवरून कुणी चेष्टाही केली. पण हळूहळू जेव्हा मी स्वत: नाटकाच्या कपड्यांची जबाबदारी घ्यायला लागले तेव्हा हे प्रश्न अजून स्पष्ट व्हायला लागले. असे प्रश्न पडण्यामधे चूक काही नाही हे ही पटायला लागलं. आणि या प्रश्नांची उत्तरं मिळवायचा प्रवास सुरू झाला.
आपण रोजचे कपडे घालताना आपल्या व्यक्तिमत्वाला योग्य ते कपडे विचार करून घालतो का असं कुणी विचारलं तर साहजिकच हसायला येईल. माझा स्वभाव अमुकतमुक आहे म्हणून मी अमुक तमुकच्या जवळ जाणार्‍या रंगाचे कपडे घालते असं क़ुणीच म्हणत नाही. आपल्या कपाटात जे काही असतं त्यातला एक कपडा आपण निवडतो. निवडताना जिथे जायचंय त्या ठिकाणाला, कार्यक्रमाला योग्य काय इतपतच विचार करतो. म्हणजे ट्रेकला जाताना साडी, नोकरीच्या मुलाखतीला जाताना ट्रॅकसूट आणि लग्नकार्याला जाताना फाटक्या शॉर्टस असं आपण काही करत नाही नक्कीच पण त्यापलिकडे आपण विचार करत नाही हे ही खरं.
अगदी हेच होतं नाटका सिनेमाचे कॉश्च्यूम्स ठरवताना. लग्नाचा सीन आहे म्हणजे जरीची साडी इतपतच विचार केला जातो पण त्या व्यक्तिरेखेला कुठल्या प्रकारची साडी परवडेल? बाकीच्या व्यक्तिरेखांच्या संदर्भात प्रत्येक व्यक्तिरेखा किती उठून दिसेल वा मिळून जाईल? इत्यादी गोष्टी विचारात घ्यायची गरज आपल्याला वाटत नाही. कारण आपल्याकडे म्हणे बजेटच नसतं.
पण हाच घोळ आहे. आपल्या रोजच्या कपड्यांच्याबाबतीत आपलं आपलं वेशसंकल्पन आपल्या नकळत झालेलं असतं. आपलं आपलं व्यक्तिमत्व, जडणघडण, पेशा, शिक्षण अश्या बर्याच गोष्टी आपल्या आवडीनिवडींवर परिणाम करत असतात. त्यामुळे आपलं व्यक्तिमत्व आपल्या कपड्यात दिसत असतंच. तेव्हा आपल्या कपाटात जे असतं ते आपल्या व्यक्तित्वाचं प्रतिबिंब असतं.
पण नाटका-सिनेमातल्या काल्पनिक व्यक्तिरेखेसाठी कपडे निवडणं हे असं सोपं नसतं. तिथे मात्र व्यक्तिमत्वाचाही विचार करावा लागतो. मुळात कपडे विकत घेणं/ शिवून घेणं यासाठी आणि मग नंतर दृश्यामधील ठिकाण, वेळ इत्यादींसाठी.
माझ्या सुरूवातीच्या काळात फारसे पैसे नसतानाही वेशभूषा करण्याचा बराच अनुभव माझ्या गाठी जमा होत होता. त्यातला सगळ्यात मोलाचा अनुभव म्हणजे पुणे विद्यापीठात शिकत असताना मी दिग्दर्शित केलेलं पु. शि. रेग्यांचं रङगपांचालिक हे नाटक. त्या नाटकाचं कॉश्च्यूम डिझाइनही मीच केलं होतं. हे नाटक महाभारतातील एका छोट्याश्या भागाला स्पर्श करणारं. पु शि रेग्यांच्या दैवी लेखणीतून आलेलं. भाषा म्हणजे निखळ सौंदर्य. नाटकामधे उत्तरा ह्या व्यक्तिरेखेचा अल्लड आणि बृहन्नडेमधील पुरूषाच्या प्रेमात पडलेली षोडषा ते अभिमन्यूशी लग्नाला मान्यता देणारी परिपक्व स्त्री हा प्रवास आहे. तिच्याबरोबर तिच्या दोन सख्या आहेत. या सगळ्या मिळून बाहुल्यांचा खेळ खेळत असताना हे नाटक घडत जातं. महाभारताची वेशभूषा जी विविध मालिकांच्यातून वा संगीत नाटकांतून बघितली होती त्याचा इथे उपयोगही नव्हता आणि तशी आर्थिक व्यवस्थाही उपलब्ध नव्हती. महाभारत कालीन वेशभूषेचा अभ्यास केल्यावर लक्षात आलं होतं की मालिकेप्रमाणे, नाटकाप्रमाणे चकचकीत कपडे आणि दागिने हे खरंतर त्या काळाच्या दृष्टीने अयोग्यच आहे.
चमकणारं कापड हे रंगमंचावर तितकंसं योग्यही नाही कारण ते प्रकाशयोजनेसाठी त्रासदायक ठरू शकतं. तेव्हा प्रकाश खूप परावर्तित न करणार्‍या पोताचं कापड वापरलं जायला हवं. महाभारतकालीन वस्त्र नेसण्याची पद्धत जी होती त्याचा वेगवेगळ्या पुस्तकांवरून अभ्यास करत होतेच त्यातून एक निश्चित झालं होतं की जे काही कापड वापरलं जायला हवंय ते नेसता येईल असं पातळ आणि चुण्या पडतील असं हवं. म्हणजे अर्थातच सुती कापड हा पर्याय पुढे आला. ९६-९७ च्या दरम्यान पातळ आणि सुती ओढण्यांची खूप पद्धत आली होती. या ओढण्यांची कापडं ताग्यातून अगदी स्वस्तात मिळत. अस्तराच्या कापडापेक्षा किंचित जाड असलेलं हे कापड अनेक रंगात आणि ४४ इंचाच्या पन्ह्यात(म्हणजे नेसायला योग्य) येत असे. आता ते क्वचित ठिकाणीच मिळतं. तर याच प्रकारचं कापड सगळ्या व्यक्तिरेखांसाठी वापरायचं ठरवलं.
uttara.jpg
उत्तरा ही अल्लड व निरागस आहे त्यामुळे तिच्या अंगावर अजिबात मलीनता नसलेले रंग वापरायचे ठरले. ते रंग तिच्यातलं राजकन्या असणं हे ही पुढे आणतील असा विचार केला होता.
तिच्या सख्या ह्या तिच्यापेक्षा खालच्या स्तरावरच्या असल्याने त्यांचे रंग थोडे गडद व मळकट ठेवले. तसेच नाटकामधे त्या सख्या दोन आहेत की एकच आहे असा संभ्रम पडावा अश्या अनेक जागा आहेत त्यामुळे त्यांचे रंग एकमेकींच्या जवळपासचे ठेवले. सोनेरी दागिन्यांची चमक ते खोटे असल्याने विचित्र असते. आणि रंगमंचावरील प्रकाशात ते पिवळे आणि विचित्र दिसतात. नाटकाची जातकुळी ही वास्तवतावादी नसल्याने दागिने हे सोन्याच्या रंगाचे असायची गरज नव्हतीच. पण एखाद्या प्राचीन शिल्पाप्रमाणे ठराविक ठिकाणी दागिने असावेच लागणार होते. महाभारताचा काळ विचारात घेता दागिने फार बारीक नक्षीचे असणं अपेक्षित नव्हतं आणि रंगमंचावरून त्या दागिन्यांचा योग्य तो परिणाम साधलं जाणं गरजेचं होतं. थोडक्यात ठसठशीत, न चमकणारे पण अंगावरच्या कपड्यांच्या रंगांवर उठून दिसणारे दागिने असायला हवे होते आणि हे सगळं करण्यासाठी ज्याला आपण झिरो बजेट म्हणू ते अस्तित्वात होतं.
uttara-photo.jpg
सोनेरी नको आणि चमक नको असं ठरवल्यावर पर्याय उरला तो म्हणजे चंदेरी ऑक्सिडाइज्ड दागिन्यांचा. पुण्यात रविवार पेठेत स्टीलचे पैंजण घाउक बाजारात किलोवर मिळत असत ते घेऊन मग त्याला ऑक्सिडाइज्ड पॉलिश लावून घेतले. आणि हे पैंजण मग दुहेरी तिहेरी करून गळ्यातला हार, कंबरपट्टा, खांद्यावरचे अलंकार, केशरचना सजवण्यासाठी असे सगळीकडे वापरले.
तसेच बरोबर मोत्यांचा वापर भरपूर करायचा ठरलं. मोती हे रंगमंचावरून दिसताना ठसठशीत आणि राजघराण्यासाठी अत्यंत योग्य दिसतात. घाउक बाजारातून प्लास्टिक मोत्याचे घोस घेतले. ते सुद्धा वजनावर घेतले होते. रंगमंचावरून ते असे दिसले खरे मोती असते तरी काही वेगळे दिसले नसते.
uttara-and-vanini.jpg

मग नंतर मेटल एम्बॉसिंग वापरून प्राचीन काळातील दिसतील असे दागिने बनवणे, ऐतिहासिक वा पौराणिक काळातील कापडासाठी मांजरपाट डाय करून वापरणे, जरीच्या कामाऐवजी सोनेरी रंगाने ठसे मारून कापड जरतारी बनवणे अश्या अनेक गमतीजमती या लो बजेटच्यापायी किंवा हव्या त्या वस्तूंची उपलब्धता नसण्यापायी केल्या. अश्या काही गोष्टी अमेरीकेला शिकायला जाण्याआधी काम करता करता शिकले होते आणि बर्‍याच अमेरिकेतील शिक्षणात शिकले. ज्याबद्दल पुढच्या लेखात सांगीनच. अश्या क्लुप्त्या, युक्त्या करणं ही तर लो बजेट मधली गंमत आहे. काहीच नसताना उपलब्ध असलेल्या वस्तूंच्यातूनच आपल्याला हवं ते बनवता आलं पाहिजे हे पहिलं तत्व सगळ्यात महत्वाचं. शेवटी लो बजेट हे फक्त खिशाचं असतं बुद्धीचं असून उपयोगी नाही.

--- नीरजा पटवर्धन

विषय: 
प्रकार: 

बापरे केवढा विचार करावा लागतो... हे बारकावे प्रेक्षकांच्या डोक्यात येत नसतील पण तरिही त्यांच्या नकळत या सगळ्यांमुळे त्यांना नाटकाचा जास्त चांगला अनुभव जरुर येत असणार आहे.
छान लिहिलय... आता पुढचा लेख..

मला यातलं तस काही ज्ञान नाही,<<
मग लेख वाचून करून घ्या ज्ञान. ते नसलेल्यांसाठीच लिहीलेत लेख. Happy

वेगळ्या विषयावरचा हा चांगला लेख वाचायला मिळाला. बरीच माहीती मिळाली. कुठे जातांना वगैरे नीट लक्षात ठेवता येईल..
( फोटोत जी मुलगी आहे तिला पाहील्यासारखं वाटतंय, पण नाव आठवत नाहीय्ये. सिरीयल्समधे असते ना ही ? )

एरवी वेशभूषा, ज्युवेलरी डिझाईनिंग (मराठीत ?) फक्त ऐकलं होतं. तु छान माहिती दिली आहेस. त्यामुळे बर्‍याच बारीकसारीक गोष्टी कळतायत.
शेवटी लो बजेट हे फक्त खिशाचं असतं बुद्धीचं असून उपयोगी नाही >>> हे मस्तच Happy

नी मस्त लेख आहे. पडद्यावरचे कलाकार दिसतात आणि प्रसिद्ध होतात पण त्यामागची प्रचंड मेहनत घेणारे कलाकार फारसे कळत नाहीत. बाय द वे ह्या आजकालच्या सिरीयल्ससाठी कॉश्च्यूमडिझायनर नसतात का? सगळेच्या सगळे भरजरी कपडे घालून, दागिन्यांनी मढून हिंडत असतात. काही पण आणि कोणतापण प्रसंग असो Happy

काहीच नसताना उपलब्ध असलेल्या वस्तूंच्यातूनच आपल्याला हवं ते बनवता आलं पाहिजे हे पहिलं तत्व सगळ्यात महत्वाचं. शेवटी लो बजेट हे फक्त खिशाचं असतं बुद्धीचं असून उपयोगी नाही. >>>>

सत्यवचन!

असेही 'किमयागार' असतात, ते 'ह्याही' गोष्टी साधू शकतात ह्या ऐकीव माहितीस आता, अनुभवाचा संदर्भ मिळाल्यागत वाटते आहे.

लेख आवडला.

खूप इंटरेस्टिंग आहे हे क्षेत्र पण तितकंच दुर्लक्षित..यामुळेच सामान्य माणसाला जास्त माहिती नाही. असो.

उतरा ही अल्लड्,सुंदर आहे आणि त्यासोबत राजकन्या आहे............महाभारतात (सिरीयल) चकचकित कपडेपट होता पण तरीही,रंगभूमी,प्रकाश योजना आदि बाबींचा विचार करुन सुती/कॉटन च्या कपड्यांनी उत्तरेचा कपडेपट बनविणे हे सगळं वाचून कॉस्च्युम डिझायनर ला किती मेहनत करावी लागते हे प्रकर्षाने दिसून आलं.

आता निवांतपणे इतर भाग वाचून काढावे लागणार. Happy

धन्यवाद.

अश्या क्लुप्त्या, युक्त्या करणं ही तर लो बजेट मधली गंमत आहे.

खरंय.. हल्लीच ग्रेटभेट मध्ये विक्रम गायकवाडला बोलताना ऐकले की लो बजेट असतानाची क्रीयेटीव्हिटी हाय बजेट क्रीयेटीव्हिटी पेक्षा अधिक असते. तुझ्या वरच्या उदाहरणावरून ते अधिकच स्पष्ट होतंय... Happy

नाटकाशी, खरेतर एकांकीकेशी म्हण... कॉलेज पुरता काय तो संबंध आला. अल्फा करंडकसाठी सलग २ वर्षे चांगल्या भूमिका करायला मिळत होत्या पण तेंव्हा काही कारणाने जमून आले नाही.. असो.. तुला विजू माने ऐकून ठावूक असेल. तो आमच्या कॉलेजचा असल्याने तेंव्हा सर्व एकांकिका तोच डिरेक्ट करायचा.

रच्याकने.. तेंव्हा भूमिका केल्या असत्या तर भुंगा म्हणतो त्याप्रमाणे आज बंध रेशमाचे मध्ये माझ्यासारखा दिसणारा आदित्य कोठारे नसता... मीच असतो... Wink

पुढचे भाग वाचायला घेतोय.... Happy

>>>>मग काय आयुष्यभर पिचलेल्या बाईच्या अंगावर कडक स्टार्च केलेली कॉटनची कोरी साडी, १९५० मधल्या व्यक्तिरेखांच्या अंगावर १९९० मधले कपडे, घरातलं वातावरण कडक आणि सोवळं असलेल्या मुलीच्या अंगावर जीन्स आणि मॉड टिशर्ट असं काहीही असायचं आणि बहुतांशी लोकांना ते चुकीचं वाटायचं नाही.
अगदी अगदी.... आताच्या काळात निर्माण झालेले 'पौराणीक, ऐतिहासीक' चित्रपटातील व्यक्तिरेखांचे कपडे बघीतले की खरोखर कीव करावी वाटते. आपली नजर आणि कपडेपट यांची निवड त्याला मात करते. अजूनही आपली कलागुण पहायला आवडेल.

Pages