फ्लुओराइड : भक्षक दातांचे रक्षक

Submitted by कुमार१ on 17 February, 2019 - 22:49

खनिजांचा खजिना : भाग ५
भाग ४ (कॅल्शियम व फॉस्फरस : https://www.maayboli.com/node/69024)
************************

सूक्ष्म पोषण घटकांपैकी दातांच्या मजबुतीसाठी आवश्यक असलेले हे खनिज. विविध प्रसारमाध्यमांतून आपल्यासमोर फ्लुओराइडयुक्त टूथपेस्टच्या जाहिराती सतत आदळत असतात. त्यातून आपल्याला फ्लुओराइडच्या महत्वाची जाणीव होते आणि काहीसा गोंधळही उडतो. निसर्गात ते माती, विशिष्ट खडक आणि पाण्याच्या नैसर्गिक स्त्रोतांत आढळते. अल्प प्रमाणात ते आपल्या आरोग्यासाठी आवश्यक आहे. पण, ते अतिरिक्त प्रमाणात शरीरात गेल्यास मात्र तापदायक ठरते. त्याचा सर्वांगीण आढावा या लेखात घेतला आहे.

आहारातील स्त्रोत
१. नैसर्गिक पाण्याचे स्त्रोत: जगभरातील स्त्रोतांवर नजर टाकता यात खूप विविधता दिसते. पिण्याच्या पाण्यातील फ्लुओराइडचे योग्य प्रमाण ०.७ mg/Litre इतके असावे. काही भूभाग हे अशा पाण्याने संपन्न असतात. परंतु, बऱ्याच भागांत हे प्रमाण खूप कमी तर अन्य काहींत ते खूप जास्तही असते. प्रमाण कमी असणाऱ्या भागांत पिण्याच्या पाण्यात फ्लुओराइड योग्य प्रमाणात मिसळण्यात येते. तर तर खूप जास्त प्रमाण असणाऱ्या पाणीसाठ्यांतून ते कमी करावे लागते.
२. वनस्पती : फ्लुओराइड-संपन्न मातीत वाढलेल्या वनस्पतींतूनही ते आपल्याला मिळते. चहाच्या पानांमध्ये त्याचे प्रमाण चांगले असते.

३. जगातील काही देशांत पाण्याच्या फ्लुओरीडेशनला पर्याय म्हणून मीठ अथवा दुधात फ्लुओराइड मिसळले जाते.

४. फ्लुओराइडयुक्त टूथपेस्ट : लहान मुलांत अशा पेस्टने दात घासताना ती तोंडातून गिळण्याचे प्रमाण लक्षणीय असते. त्यामुळे त्यांच्यावर पालकांनी बारीक नजर ठेवली पाहिजे. ब्रशवर घ्यायची पेस्ट ही जेमेतेम वाटाण्याच्या आकाराची असावी.

शरीरातील कार्य व गरज
आहारातून शोषलेले फ्लुओराइड हाडे आणि वाढीच्या वयांतील दातांत पोचते. तिथे ते कॅल्शियम व फॉस्फरस यांच्या थरात समाविष्ट होते. या त्रिकुटाचा थर अगदी मजबूत असतो. आपल्या दातावरचे जे चकचकीत कठीण आवरण असते त्याला enamel म्हणतात. ते या थरामुळे अगदी कठीण बनते. किंबहुना enamel हा शरीरातील सर्वात कठीण (hard) पदार्थ आहे. हाडांप्रमाणेच हे देखील रोज थोडी ‘कात’ टाकत असते. मुलांत कायमचे दात यायच्या वयापर्यंत जर फ्लुओराइड योग्य मिळत राहिले तर त्याने दातांच्या किडीला प्रतिबंध होतो.
फ्लुओराइडची प्रौढांची रोजची गरज ३-४ mg आहे. मुलांत ती वयानुसार यापेक्षा कमी आहे.

अभावाचे परिणाम
हे दातांवर स्पष्टपणे दिसतात. Enamel कमकुवत झाल्याने दातांची झीज लवकर होते. त्यातूनच पुढे दात किडण्याचे प्रमाण वाढते. कमकुवत Enamel मुळे आम्लयुक्त खाद्यपेयांचा दातावर विपरीत परिणाम होतो.

अतिरिक्त सेवनाचे दुष्परिणाम (फ़्लुओरोसिस)
फ्लुओराइडच्या दीर्घकालीन अतिरिक्त सेवनाचे प्रमुख कारण म्हणजे पिण्याच्या नैसर्गिक साठ्यांत असलेले त्याचे भरपूर प्रमाण. हा प्रश्न भारत व चीनमधील अनेक भागांत दिसतो. तसेच जगभरात ग्रामीण भागांतील काही विहीरींच्या पाण्यातही हे प्रमाण जास्त असल्याचे दिसते. अशा पाण्यांवर योग्य ती प्रक्रिया करून अतिरिक्त फ्लुओराइड काढून टाकायचे असते. अशी यंत्रणा सर्वत्र उपलब्ध नसल्याने तेथील लोक फ़्लुओरोसिसला बळी पडतात. त्याचे परिणाम असे असतात:
१. हाडे: जसे शरीरातील फ्लुओराइडचे प्रमाण वाढू लागते तसे ते हाडांत अधिक साठू लागते. त्याने हाडाची घनता काहीशी वाढते. एका मर्यादेपर्यंत अशी हाडे अधिक बळकट असतात. पण, जर हे प्रमाण अति वाढू लागले आणि योग्य पातळीच्या पाचपटीवर गेले तर मात्र उलटे परिणाम दिसतात. आता हाड-घनता कमी होते आणि ही हाडे ठिसूळ होऊ लागतात.

२. सांधे: फ्लुओराइडचे प्रमाण दीर्घकाळ वाढत राहिल्यास सांधे ताठ व कडक होतात आणि दुखतात. हे तीव्र झाल्यास पुढे पाठीचा कणा खूप ताठ होतो आणि त्यामुळे आतील spinal cord दाबला जातो. त्याने मज्जासंस्थेवर परिणाम होतात. आजही आपल्या ग्रामीण भागातील काही गावांत फ्लुओराइडचे पाण्यातील प्रमाण धोकादायक पातळीवर आहे. त्यामुळे तिथले संपूर्ण गाव फ़्लुओरोसिसने बाधित असते. काही रुग्णांत कणा इतका ताठ होतो की ते वर आकाशाकडे बघूच शकत नाहीत. तेलंगणातील नलगोंडा जिल्ह्यात हा प्रश्न अत्यन्त गंभीर आहे.

fluoro.jpg

३.दात: मुलांत दुधाचे दात पडून कायमचे दात येण्याअगोदर जर फ़्लुओरोसिस झाले तर दातांवर विपरीत परिणाम होतात. सुरवातीस त्यांवर ठिपके पडतात. मग खराब डाग पडतात आणि त्याहीपुढे खड्डे पडू लागतात. त्यातून मुखसौंदर्यास बाधा येते. फक्त हे दात किडत नाहीत हाच काय तो फायदा !

फ्लुओराइडयुक्त टूथपेस्ट आणि दंत-आरोग्य
बाजारात नजर टाकता आपल्याला फ्लुओराइडयुक्त टूथपेस्ट, जेल, गुळण्या करण्याचे द्रव आणि औषधी मुलामा अशी अनेक उत्पादने नजरेस पडतात. त्यांच्या जाहिरातींचा भडीमार तर काय वर्णावा? एकूण सामान्यजनांना बुचकळ्यात टाकणारी ही स्थिती असते. दातांच्या आरोग्यासाठी फ्लुओराइडचा प्रतिबंधात्मक वापर कितपत उपयुक्त असतो हा त्यातून उद्भवणारा प्रश्न.
या विषयावर मुले आणि १६ वर्षांपर्यंतच्या तरुणांवर बरेच संशोधन झाले आहे. दातांना नियमित फ्लुओराइड लावण्याने त्यांच्या किडीचे प्रमाण कमी झालेले आहे. मात्र अशा उत्पादनांतील फ्लुओराइडचे प्रमाण विशिष्ट पातळीचे वर असावे लागते. तेव्हा दंतवैद्याचा सल्ला घेऊन गरजेनुसार योग्य त्या पेस्टचा वापर करावा. मुलांत अशी पेस्ट वापरताना ती गिळली जाणार नाही याची खबरदारी आवश्यक.
वयानुरूप दातांची झीज (erosion) होत असते. त्याच्या जोडीला आहारातील विविध आम्लयुक्त पदार्थांमुळे enamel चा हळूहळू नाश होत असतो. याबाबत फ्लुओराइडयुक्त पेस्टचा वापर कितपत प्रतिबंधात्मक आहे, याबाबत मात्र मतांतरे आहेत. संशोधनांचे निष्कर्ष उलटसुलट आहेत. अधिकाधिक संशोधनातून त्यावर भविष्यात प्रकाश पडेल.
*********************************************

विषय: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

छान माहिती दिलीत. इतके दिवस दात झिजण्याचे कारण चुकीचे ब्रश करणे आणि कॅलशियमची कमतरता इतकेच वाटायचे.

मध्यंतरी मराठवाड्यातल्या एका खेड्याचे दात फ्लुरॉईड मुळे पडल्याचे वाचलेले.. काही माहिती?
उंदरांना माराय च्या आउषधात फ्लुरॉईड मेजर कन्टेट असते असेही...

मला दातांबद्दल कायम हा प्रश्न पडतो: टूथ पेस्टचे एकूण कन्टेन्ट्स आ णि टॉक्सि सिटी पहाता, दातात ली घाण नुसत्या ब्रशने साफ करणे. उत्तम प्रतीचे , हिरडा असलेले - मंजन हिरड्यांवर मसाज करायला वापरणे आणि कोमट मिठाच्या पाण्याच्या चुळा भरणे हे जास्त ईफेक्टिव नाही का होणार? तसेही दात एक्स्त्रीम गंडल्यावर मिठाचपाण्या च्या चुळा सांगतातच ना? मग रेग्युलर का नको?

सिताफळाच्या पानांचाही (पाण्यात उकळून झोपताना चुळा) उपयोग होतो, सिताफ ळाचे साल दातांवर चोळ ल्यास (आठवड्यातू न एकदा) तर हिरड्या आवळून दाताचे आरोग्य सुधारते, सायट्रस फ्रु ट्स ही दातातले जंतू मा रायला सफिशियन्ट असतात असे ऐकले आहे - ह्यावर काही माहि ती?

वरील सर्वांचे आभार !

नानबा,
दातातली घाण नुसत्या ब्रशने साफ करणे। >>>>
हेच जास्त महत्वाचे आहे. पेस्टचे आपण सवयीचे गुलाम झालो आहोत.
एका दंतवैद्याने असे सांगितले.
कपडे नुसते पाण्याने धुणे आणि साबणाने धुणे यात जो फरक आहे तसाच पेस्टने दात स्वच्छ करण्यात आहे.
मराठवाड्यातील घटनेची कल्पना नाही.

साद, धन्यवाद.
तंबाकूने नाही. पण पान-सुपारी दीर्घकाळ खाणाऱ्या लोकांत हा आजार आढळून आलेला आहे.

धन्यवाद डॉक्टर.
म्हणजे सुपारी तशी वाईटच म्हणायची.
पु भा प्र

Struggle against the titans या नावाचे एक पुस्तक फ्ल्युओराइड वापराच्या-विरुद्ध लिहिलेले आहे ते पण वाचावे. मी ते १९६७-६८च्या काळात वाचले आहे. स्वतः मी याच्या वापराच्या विरुद्ध नाही आणि सतत वापरत आहे. त्यामुळे माझे दात उत्तम आहेत.

दिगोचि,
पुस्तकाच्या सूचनेबद्दल आभार.
उत्तम दंत आरोग्यासाठी शुभेच्छा !

नेहमीप्रमाणे उपयुक्त माहिती! धन्यवाद डाॅ !
माझ्या दंतवैद्यक मैत्रिणीनीही सांगितलं का वाटाण्या एवढी पेस्ट पुरते व वरून खाली, खालून वर असे दोन मि.च घासावे, खाल्ल्यानंतर चुळा भरणे व नानबा म्हणतेय तसं रात्री कोमट पाण्यात मीठ टाकून खळखळून चूळा भरणे. मी वर्षातून एकदा क्लिनींग करते.

मंजुताई, धन्यवाद.
. मी वर्षातून एकदा क्लिनींग करते. >>>>>
याबाबत मी दंतवैद्याची दोन्ही बाजूंनी मते ऐकली आहेत. प्रत्येकाने आपापला निर्णय घ्यावा हे बरे !

इथे अमेरिकेत तर हे दात क्लिनिंग प्रकरण दर ६ महिन्यानी करतात. मला स्वतःला त्यानंतर दात आणि हिरड्या खूप सेन्सिटीव्ह होतात असं वाटतं.
याबाबत मी दंतवैद्याची दोन्ही बाजूंनी मते ऐकली आहेत>>>> थोडक्यात लिहिले तर बरे होईल.

दात क्लिनिंग प्रकरण >>>>>
अंजली,

मी दंतवैद्य नाही. अशा एकदोघांशी चर्चा करताना मिळालेली अल्प माहिती देतो.
जेव्हा आपण दातांचे ‘क्लिनिंग’ असे म्हणतो त्यात दोन प्रकार असतात:
१. scaling : आपण जरी घरी दात कितीही स्वच्छ करत असलो तरी त्यातील फटींत बारीक अन्नकण अडकून राहतात व काही काळाने त्यांचे छोटे खडे होतात. तेव्हा १-२ वर्षांतून एकदा वैद्याकडे जाऊन ते त्यांच्या उपकरणाने काढणे हे चांगले. अर्थात त्यांच्या सल्ल्यानेच.

२. मात्र स्वच्छतेच्या नावाखाली रसायनांचा वापर करून दात “चकाचक शुभ्र” करणे हे वादग्रस्त आहे. मला तरी यात आरोग्यापेक्षा सौंदर्यवर्धनाचा भाग दिसतो. निसर्गानुसार याची काही गरज नाही हे मा वै म.

..... एखाद्या दंतवैद्याकडून या क्षेत्रातील नवीन घडामोडी /मते इ. जाणून घेण्यास मीही उत्सुक आहे.

मी स्वतः दर ६ महिन्यनी दात स्वच्छ करायला दन्तवैद्याकडे गेली पस्तीस वर्षे जात आहे.ब्मुम्बईत राहत असताना जे दात काढले व भरले त्यानन्तर दतावर स्वच्छ करण्यापेक्षा इतर काही काम केले नाही.

ताजा अहवाल:

महाराष्ट्राच्या दहा जिल्ह्यांतील भूजलामध्ये फ्लोराइडचे प्रमाण अधिक असल्याने तेथील जनतेस दातांच्या, हाडांच्या आणि किडनीच्या विकारांनी विळखा घातला आहे,

बातमी:
(https://www.loksatta.com/anvyartha-news/article-on-fluoride-in-drinking-...)

छान उपयुक्त माहीती. काही जणांचे दूध दात वेळेवर पडत नाहीत किंवा दूधदात न पडता त्याचेखाली दुसरा दात तयार होण्यामागे काय कारण असू शकते.

सूर्यगंगा,
तुमच्या प्र चे उत्तर दंत तज्ज्ञाने द्यावे हे बरे !
क्षमस्व.

Dr मला नेहमी एकाच प्रश्न पडतो.
शरीराला आवश्यक असलेले किती तरी घटक आहेत.
जीवनसत्व,क्षार,प्रथिने, आणि किती तरी अजुन घटक आहेत.
आणि त्यांची आवश्यकता ठराविक प्रमाणात च असते.
त्या बद्दल पूर्ण माहिती सुद्धा अजुन माहीत नसेल.
शरीराला आवश्यक आहे तेवढ्याच प्रमाणात ते घटक आपण जेवणात समाविष्ट करू शकत नाही .
कारण ते खूप अवघड काम आहे.
त्या साठी खूप सखोल परीक्षण करावे लागेल
आपण जो आहार घेतो त्या मध्ये गरज पेक्षा कमी जास्त प्रमाणात आवशक्या घटक असतात.
तर प्रश्न हा आहे शरीर मध्ये अशी यंत्रणा नक्की असणार जे हवं तेवढं च प्रमाणात घेवून बाकीचे विस्तर्जित करणे.
मग आपण .
मग आपण हे जास्त झाले म्हणून हा आजार झाला असे कसे काय म्हणू शकतो .
आणि शरीरात त्यांचे प्रमाण वाढतच कसे.

राजेश,

* शरीर मध्ये अशी यंत्रणा नक्की असणार जे हवं तेवढं च प्रमाणात घेवून बाकीचे उत्सर्जन करणे.>>>

बरोबर, अशी यंत्रणा असते. पण, ती लगेच कार्यान्वित होत नाही. जेव्हा एखादा अन्नघटक गरजेपेक्षा अधिक येऊ लागतो तसे त्याचा काही प्रमाणात साठा शरीरात होऊ लागतो. जेव्हा साठवण्याची क्षमता संपते, तेव्हा त्याचे उत्सर्जन सुरू होते.
फ्लूओराइड च्या बाबतीत दात व हाडांमध्ये ही क्षमता बरीच आहे.

कोणती पेस्ट वापरावी?मी विको शुगर फ्री पेस्ट वापरते.हिमालया Hi-ora पण बरी वाटते. कोलगेट, पेप्सोडंट इ.चा विचार करू शकत नाही. मिस्वाक गोड असते.

कनिका,

१. कोणती पेस्ट वापरावी?
>>>>
दातांचा काही त्रास नसेल तर पसंतीची कुठलीही वापरा. दात ब्रशने व्यवस्थित घासणे ( रोज रात्री) हे अधिक महत्वाचे. मात्र काही त्रास असल्यास वैद्यांच्या सल्ल्याने.

२. दातांची निगा राखूनही ते पिवळे का होतात

>>>>
त्यामागे शरीरातील चयापचयाशी संबंधित काही कारणे असतात. अधिक माहिती दंतवैद्य देऊ शकतील. तो आजार नाही.

<<< दातांची निगा राखूनही ते पिवळे का होतात >>>
सिगरेट प्यायल्याने पण दात पिवळे होऊ शकतात. माझे दात त्यामुळेच पिवळे झाले आहेत आणि आता काहीही उपाय केले तरी उपयोग नाही.

Pages