कोकणातील गूढ कातळ-शिल्पे

कोकणातल्या जांभा दगडाच्या पठारावर आढळणाऱ्या कातळ शिल्पांचे गूढ कायम असतानाच याच भागातील राजापूरच्या कातळावरही आता तब्बल चौदा चौरस किलोमीटर अंतरावर अनाकलनीय शिल्पे आढळली आहेत . मासे , जलकुंभ , जलसर्प अशा जलस्थानाशी निगडीत शिल्पाकृती या कातळांवर कोरलेल्या आहेत .

पुण्यातील भूगोल अभ्यासक डॉ . श्रीकांत कार्लेकर यांची टीम सध्या यावर अभ्यास करते आहे . कोकणातील भूजलस्रोतांबाबत संशोधन करताना कार्लेकर यांना राजापूरच्या उपळे गावात ही कातळ शिल्पे आढळली . कोकणातल्या जांभा दगडाच्या कातळावर आढळणारी शिल्प हे आजही एक मोठे गूढ आहे . विविध चित्रे आणि अगम्य अशा आकृत्या व नकाशांनी ही शिल्प समृद्ध आहेत . अनेक ठिकाणी रस्ता रुंदीकरणात किंवा नवीन इमारतींच्या बांधकामामुळे अशी दुर्मिळ शिल्पे गायब झाली आहेत . ही चित्रे , नकाशे आणि आकृत्या कोणी आणि कधी काढल्या असाव्यात याची नेमकी कालगणना आज तरी उपलब्ध नाही . काहींच्या मताप्रमाणे ही कातळ चित्रे इसवी सन पूर्व ६००० वर्षे जुनी असावीत , .

कोकणातील जांभा दगडाचा , विशेषतः कातळ रचनेचा अभ्यास करीत असताना असे आढळले की , इथल्या दुय्यम जांभा पठारावर ती प्रामुख्याने काढली गेली आहेत . देवगड आणि विजयदुर्ग येथील सडा हा जांभ्याचे आदर्श असे कातळ आहे असे मानण्यात येते . मात्र , रत्नागिरी जिल्ह्यातील राजापूर तालुक्यातला कातळ सडा हा निसर्गाचा एक विलक्षण आविष्कारच आहे . येथील कातळाची जाडी २५ मीटरपेक्षा जास्त असून , भूजल साठेही खूप खोल आहेत . राजापूरच्या कातळावर जुवाठी - उपळे - प्रिंदावण या त्रिकोणात उपळे गावाच्या सीमेवर आम्हाला चौदा चौरस किलोमीट कातळावर अनाकलनीय शिल्प आढळली आहेत . मासे , जलकुंभ , पाण्यातील साप अशा जलस्थानाशी निगडीत चित्रविचित्र शिल्पाकृती यावर काढल्या आहेत . मे महिन्यात कातळावरचे सगळे गवत नाहीसे झाल्यावर त्यावर जलस्थानांशी संबंधित आकार दिसतात , असे स्थानिक नागरिक सांगतात . शास्त्रीय पद्धतीने या प्रदेशातील कातळ चित्रांचा मागोवा घेणे गरजेचे आहे ,

कर्नाटकातील बदामी येथे " रॉक आर्ट सोसायटी ऑफ इंडिया "या संस्थेची सतरावी राष्ट्रीय काँग्रेस संपन्न झाली . राष्ट्रीय स्तरावरील या परिषदेमध्ये , महाराष्ट्राचेमुख्यमंत्री पृथ्वीराज चव्हाण यांचे जनसंपर्क अधिकारी सतीशलळीत यांनी एका शोध निबंधाद्वारे सिंधुदुर्ग जिल्ह्याच्यामालवण तालुक्यातील हिवाळे आणि कुडोपी येथीलकातळशिल्पांच्या सविस्तर माहितीचे छायाचित्रांसहसादरीकरण केले . स्वतः लळीत हे मूळचे सिंधुदुर्ग जिल्ह्याचेरहिवासी आहेत .

" रॉक आर्ट " म्हणून ओळखली जाणारी आणि आदिमानवानेखोदलेली कातळशिल्पे , दगडावर रेखाटलेली रंगचित्रेजगाच्या विविध भागामध्ये आढळून येतात . भारतामध्येमध्यप्रदेशातील भीमबेटका येथील गुहेतील रंगचित्रे हीसुध्दा " रॉक आर्ट " चाच एक प्रकार मानला जातो . कुडोपीया गावाजवळच्या डोंगरावरील जांभ्या दगडाच्या कातळावर ( सड्यावर ) खोदण्यात आलेली सुमारे साठकातळशिल्पे ( रॉक आर्ट , पेट्रोग्लिफ्स ) हीसुध्दा अशाच प्रकारची आहेत . या कातळशिल्पांमध्ये मानवाकृती , मासे, विविध प्रकारची वर्तुळे , पक्षी , चित्रविचित्र आकृती मोठ्या प्रमाणात असून ती इसवी सनपूर्व चार ते सात हजारवर्षांपूर्वीची असावीत . एवढ्या मोठ्या संख्येने एकाच ठिकाणी अशी कातळशिल्पे आढळण्याची ही पहिलीच वेळआहे . या ठिकाणी असलेले मातृदेवतेचे शिल्प विशेष उल्लेखनीय आहे . हिवाळे येथील सड्यावरही अशाचकातळशिल्पांचा शोध लळीत व त्यांचे बंधु प्रा . डॉ . बाळकृष्ण लळीत यांनी २००२मध्ये लावला होता . पश्चिमकिनारपट्टीवर गोव्यातील उसगाळीमळ , महाराष्ट्र - गोवा सीमेवरील विर्डी , हिवाळे , कुडोपी , खानवली ( राजापूर), निवळी ( रत्नागिरी ) अशा अनेक ठिकाणी ही कातळशिल्पे आढळली असून त्यामध्ये काही परस्परसंबंध (लिनिएज ) असण्याची शक्यता लळीत यांनी आपल्या सादरीकरणाच्या वेळी व्यक्त केली .

या परिषदेला देशभरातून जमलेल्या रॉक आर्ट क्षेत्रातील तज्ज्ञ , तसेच हौशी संशोधकांनी लळीत यांच्यासंशोधनाबद्दल आणि त्याच्या माध्यमातून महाराष्ट्रातील सिंधुदुर्ग जिल्हा प्रथमच रॉक आर्टच्या नकाशावर येतअसल्याबद्दल संतोष प्रकट तर केलाच . पण , एवढ्या मोठ्या प्रमाणात प्रथमच जगासमोर आलेला आपल्यादेशातील हा अनमोल खजिना जतन करुन त्याची नीट प्रसिद्धी केल्यास सिंधुदुर्ग रॉक आर्टच्या जागतिक नकाशावरमानाचे स्थान पटकावेल , असा विश्वासही व्यक्त केला .

सिंधुदुर्गप्रमाणे कोकणातील ठाणे , रायगड आणि रत्नागिरी या अन्य जिल्ह्यातही विविध ठिकाणी जांभा पाषाणावरकोरलेली लक्षणीय अशी चित्रे , नकाशे , काष्ठ शिल्पे , गुहा , लेणी , मंदिरे आढळून येतात . मुंबई - गोवा राष्ट्रीयमहामार्गावर हातखंब्याच्या पुढे निवळी तिठ्याजवळ जांभा दगडावर कोरलेला एक भला मोठा पथदर्शक नकाशाहा कुतुहलाचा विषय होता . सध्या मात्र हा पथदर्शक नकाशा निदर्शनास येत नाही . बहुदा तो रस्तारुंदीकरणाच्याकारणाने गायब केला गेला असावा . नव्या पिढीला या कोरीव नकाशाची फारशी माहिती देखील नाही . सदरनकाशा हा आंबा घाट , अणुस्कुरा घाट , गगनबावडा घाट , संगमेश्वर आदी ठिकाणाहून त्या काळात व्यापार -उदीमासाठी येणाऱ्या व्यापाऱ्यांना निश्चितच पथ - मार्गदर्शक ठरला असेल .

रत्नागिरी जिल्ह्याच्या राजापूर तालुक्यात एकेकाळी बंदर असलेल्या बारसू या गावातील मोठ्या डोंगरावर असलेलीकोरीव चित्रे ऐतिहासिक अभ्यासकांना व संशोधकांना आजवर एक आव्हान ठरली आहेत . ही चित्रे प्रत्यक्ष पाहतानाती कोणत्या तरी धार्मिक कारणासाठी काढलेली असावीत असेच वाटते . मात्र ती चित्रे कोणी आणि कधी कोरली यासंदर्भातील शोध अद्यापही लागलेला नाही . रत्नागिरीनजिकच्या नाचणे या गावीही अशाच प्रकारचे जांभादगडावर कोरलेले नौकेचे चित्र पहावयाला मिळते .

रायगड जिल्ह्यात कान्हेरी , कुडेमांदाड , चौल गांधारपाले ( महाड ) तसेच रत्नागिरी जिल्ह्यातील पणदेरी ,पन्हाळेकाझी , कोळकेवाडी , कळंबस्ते या ठिकाणची जीर्णावस्थेत असलेली लेणी हीसुध्दा बहुतांशी दुर्लक्षितचराहिलेली आहेत . कोकणात या व अशा अनेक लेण्यांची उभारणी इसवी सनापूर्वी २०० वर्षे आधी झाली असावी ,असा अंदाज वर्तविला जातो . कोकणात बौध्द धर्माचा प्रसार व प्रचार करण्यासाठी गावोगावी फिरणारे बौध्दभिक्खू हे या लेण्यांचा वापर त्यांच्या वास्तव्यासाठी आणि साधनेसाठी करीत असावेत , असे अनुमान काढले गेलेआहे .

नंतरच्या मध्ययुगीन काळात कोकणात दीर्घकाळ शिलाहार राजांनी राज्य केले . त्या कालखंडात कलेचा खऱ्याअर्थाने विकास व संरक्षण झाले , असे अभ्यासकांचे मत आहे . शिलाहार राजांच्या कालावधीमध्ये विकसित झालेलीकला व कलाकारांना मिळालेले आश्रयस्थान याची साक्ष म्हणजेच कसबा - संगमेश्वर येथील हेमाडपंथी श्री कर्णेश्वरमंदिर , हे होय . या संपूर्ण परिसरात लहानमोठी सुमारे ३६० मंदिरे आढळून येतात . म्हणूनच या ठिकाणालापूर्वीच्या काळी दक्षिण काशी असेही म्हटले जात असे .

कोकणातील पाषाण प्रस्तरावर निर्मित झालेली चित्र व शिल्प संस्कृती ही वैविध्यपूर्ण असून ती फारच अतिप्राचीनआहे . या कलात्मक संस्कृतीची निश्चित कालगणनाही अद्याप झालेली नाही . तसेच ही कलानिर्मिती कोणत्याकारणासाठी , कधी , कोणासाठी निर्माण झाली आणि कोणी निर्माण केली , याबद्दलचे ठोस पुरावे अद्यापपर्यंतउपलब्ध झालेले नाहीत किंवा त्यांचा साधा मागमूसही सापडलेला नाही . कोकण किनारपट्टीवरील हिवाळे आणिकुडोपीसारखी अनेक ठिकाणे पुरातत्वीय दृष्ट्या खूप महत्वाची असून ती या भागातील आदिम मानवी समूह वत्यांची वसतीस्थाने यांच्याबद्दल माहिती उपलब्ध करून देऊ शकतील . मात्र , या ठिकाणांचे तज्ज्ञांकडून सातत्यानेपरिक्षण होणे , हाती येणाऱ्या माहितीचा संयुक्तिक अर्थ लावणे , त्यांचा कालावधी निश्चित करणे इत्यादी बाबींवरलक्ष केंद्रीत करावे लागेल . अशा प्रकारच्या संशोधनामुळे कोकण प्रांताच्या इतिहासावर अधिक प्रकाश पडण्याचीशक्यता आहे . तसेच , ही ठिकाणे पर्यटनदृष्ट्याही विकसित केल्यास कोकणच्या पर्यटन विकासालाही त्यांचानिश्चितच हातभार लागू शकेल . मात्र त्यासाठी सरकारला संबंधित क्षेत्रे अधिग्रहीत करुन ती संरक्षित म्हणून जाहीरकरावी लागतील . मात्र अशी कृती आजपर्यंत कोणत्याच सरकारने केलेली नाहीत . कोकणातील लोकप्रतिनिधीहीया बाबतीत उदासीन आहेत . अशा पार्श्वभूमीवर स्वतः " हौशी रॉक आर्ट संशोधक " आणि रॉक आर्ट सोसायटी ऑफइंडियाचे सदस्य असलेल्या सतीश लळीत यांनी बदामी येथील परिषदेमध्ये आपला शोध निबंध सादर करूनकोकणाच्या दृष्टीने फार मोठे काम केले आहे . आजवर कोकणातील अमूल्य अशा भारतीय चित्र - शिल्प संस्कृतीचीफारशी दखल कोणी घेतलेली नाही . अशा वेळी लळीत यांच्यासारख्या सरकारमधील एका मोठ्या पदावरअसलेल्या अधिकाऱ्याने या कामात रस घेऊन काही बाबींवर प्रकाश पाडण्याचे जे काम केले , त्याबद्दल त्यांचेअभिनंदन आणि कौतुक करायला हवे .

संदर्भ- महाराष्ट्र टाइम्स व इतर लेख