विपश्यना -एक आनंददायी अनुभूती !

एक आनंददायी अनुभूती !
विपश्यना साधना अत्यंत कठीण असते असं माझी मित्रमंडळी म्हणत असत. १०दिवस मौन धारण करणे ही काही सोपी गोष्ट नाहीये ओ ! मला वाटायचं नुस्तं मौन धरायला काय त्रास पडतोय ? आपण हे शिवधनुष्य पेलण्याचा प्रयत्न करायचाच. सरकारी कार्यालयात नेहमीच्या शिरस्त्यानुसार एक परिपत्रक आले. ”विपश्यनेला जाऊ इच्छिणार्‍यानी आपली नावे नोंदवावीत”. कोणीच पुढे यायला तयार नव्हते. हे !! काम सोडून कोण जाणार? असा थोडासा नकारात्मक सूर. मी आपला होकार लगेच कळवून ही टाकलेला असतो. एक अनामिक हुरहुर मनात असते.आपल्याला हे जमेल का? १० दिवस मौन हे एक वेळ ठीक आहे हो .पण अर्ज भरताना त्यातल्या अटी वाचल्यावर एका अटीने मनांत थोडे धाकधुक वाटत असते . ती अट म्हणजे रोज दुपारी १२ वाजण्याच्या आत एकदाच जेवणे , मात्र नविन साधकांना सायंकाळी ५-१५ वाजता थोडेसे चुरमुरे आणि एक कप चहा किंवा दूध घेण्याची सवलत. हे जरा मला कठीण वाटत असते. तसं एकादशी, गुरुवार, शनिवार असल्या उपासाची मला संवय असते. पण या एकभुक्तपणाची शरीराला कधीच माहिती नसते. साधने बद्दल बाकी काहिच माहिती नाही, अर्ज तर दिलेला आहे. अनेक लोक ही साधना करतात. मग मी पण ही साधना करणारच अशा आत्मविश्वासाने धम्मानंद -मरकळ-पुणे येथे पहिल्या शिबीराला हजर राहतॊ. त्याच आत्मविश्वासाने दुसरं शिबीरही पार पाडतो. इतरानीही याचा लाभ घ्यावा म्हणून हा लेखन प्रपंच !
नावनोंदणी झाल्यावर सायंकाळी ७वाजता १०दिवसाच्या शिबीराची एकूण रुपरेषा विशद केल्यावर मौनास सुरुवात होते. करपल्लवी,नेत्रपल्लवी किंवा इतर कुठल्याही माध्यमाद्वारे बोलण्यास संपुर्ण मनाई असते. आवारात फिरत असाल तर आपल्या पायाकडे नजर ठेवावी अशी सूचना मिळालेली असते.सुरुवातीला पहिल्या दिवशी काही फारसं वाटत नाही पण दुसर्‍या पासून हे सांभाळणं किती कठीण आहे याची जाणिव होऊ लागते. अनाहूतपणे आपल्याकडून हातवारे,हावभाव,नेत्रकटाक्ष इ.चा अवलंब होतो तेंव्हा सेवक-साधक हे टाळण्याची मुकपणे विनंती करत असतो. मनात अनेक विचाराचे तांडव चालू असते आणि आपल्याला त्यावर कटाक्षाने ताबा मिळवायचा आहे याची जाणिव सतत होत राहते. मौन,ब्रह्मचर्य,अहिंसा या शीलांचे पालन याची ही सुरुवात असते. आपले पुर्वसंस्कार त्यावर कुरघोडी करण्याचा प्रयत्न करत असतात. रोज संध्याकाळी ७ ते ८-३० या वेळात प.पू मुख्य आचार्य गोयंका महोदय यांच्या व्हिडीओ- प्रवचनामध्ये आज आपल्याला झालेल्या त्रासाचा उल्लेख ऐकून आणि त्यावर करावयाची उपाय योजना ऐकून हळुहळु मनाचा निर्धार वाढत जातो.
पहिल्याच दिवशी दुपारी, रात्रीचे जेवण मिळणार नसते या कल्पनेने ,भरपेट जेवण घेतलेले असते. साधकाला त्यामुळे काय त्रास हॊणार याची सुतराम कल्पना नसते. या पहिल्या जेवणानंतर दुपारी १ते ५ असे चार तासाचे ध्यान करावयाचे असते हे साधकाच्या गावीही नसते. त्यामुळे ध्यानाला बसल्यावर बहुतेक नविन सर्व साधकांना दर २-५ मिनिटांनी सारखे ढेकर येऊ लागतात,अनेकांना गुबार्‍याचा पण खूप त्रास होत असतो आणि याचा उल्लेख सायंकाळच्या पहिल्या प्रवचनात झालेला ऐकल्यावर आपल्याला आपली चूक उमगते. त्यामुळे मी दुसर्‍या दिवसापासून हळुहळु आहारात काटछाट करण्यास सुरुवात करतॊ.बरे संपुर्ण उपास पण करायचा नाही, आणि अति आहार पण टाळायचा ,दोन्हीचा सुवर्णमध्य साधायचा असा प्रेमळ सल्ला प्रवचनात दिलेला असतो, त्यानुसार ३र्‍या दिवसापासून फक्त एक मूद भात त्यावर पुरेसे साधं वरण आणि दोन वाट्या ताक असा माझा आहार मी निश्चित करतो. त्यामुळे दिवसभर ताजेतवाने राहून साधना विनासायास पार पडण्यास मदत होते असा माझा अनुभव आहे.
पहाटे ४ वा. उठून ४-३०ला ध्यानास सुरुवात व्हायची. २ तास ध्यान झाल्यावर दीड तास विश्रांती,याच वेळात चहापान, स्नान उरकून परत ३तास ध्यान आणि नंतर २तास विश्रांती, यावेळात जेवण उरकून परत ४तास ध्यान झाल्यावर १तास विश्रांती ,यावेळेत नविन साधकांना सायंकाळचा अल्पोपहार तर जुन्या साधकांना एक ग्लास सरबत, यानंतर परत ३तास प्रवचन व ध्यान.रात्री ९ ते पहाटे ४ निद्रासन. रोज बारा तास ध्यान ! ! हा रोजचा परिपाठ ध्यानी येतो ते दुसर्‍या दिवशी.
दोन दिवस आनापान ध्यानाविषयी माहिती सांगितली जाते. त्यातील अनुभूती येत असते. सगळं अंग आता ठणकू लागलेलं असतं. कुठून या फंदात पडलो असा विचार मनात डोकावत असतो आणि सायंकाळच्या प्रवचनात नेमकं ह्याच बाबीचा उल्लेख ऐकून आपल्याला हायसं वाटतं. साधने विषयी आपली काहीतरी प्रगती होत आहे हे ही जाणवत राहतं. आता उद्यापासून “विपश्यना ध्यान” करावयाचे आहे हे साधकांच्या मनावर अलगदपणे ठसवलं जातं. आता साधकांची मानसिक तयारी बरीच झालेली असते. पण आज अशी अवस्था असते की प्रत्येक साधक जो प्रामाणिकणे साधना करत असतो तो जमिनीवर दोन हात ठेवून सावकाश उठण्याचा प्रयत्न करत असतो. दोन दिवस सांगितलेले असते- “आते जाते सांसपर करे निरंतर ध्यान , कर्म के बंधन टुटे होये परम कल्याण ! हे गुरूजींचे शब्द सतत कानांत रूंजी घालत असतात. त्याच तंद्रीत रात्री ९ वाजता अंथरूणावर पडल्यावर कधी डोळा लागतो ते कळत नाही. पण ही अर्धवट तंद्री असते. गाढ झोप आपल्याला येतच नसते. अनेक विचार मनात येत असतात. लहानपणापासून ते आज पर्यंत आपल्या जीवनात घडलेल्या अनेक घटनांची, नातेवाईकांची सतत कसली ना कसली आठवण आणि त्याविषयीचे विचार मनात सतत घोळत असतात. मन तळमळत असते. त्याकडे साक्षी भावाने पहायचे असे प्रवचनात सांगितलेले असते. एक वेगळीच अनुभूती यावेळी आपण घेत असतो.
पोटात काही नसते, अर्धपोटीच असतो आपण. त्यामुळे पहाटे अडीच-पावणेतीनलाच खडखडीत जाग येते. वास्तविकता साधकाने रात्रभर झोपेपेक्षा एकांतवासाचा अनुभव घ्यावा असं प्रवचनात उपदेश केलेला असतो. सतत आनापान ध्यान ! होय आनापाना ध्याना बाबत आपण हळुह्ळु सजग होऊ लगतो. पण मला वाटते याविषयीची जाणिव मला दुसर्‍या वेळी शिबीरास गेलो तेव्हा जास्त झाली,इतरांनाही म्हणजे जे गंभिरपणे ही साधना करत असतील त्यांना असाच अनुभव येत असावा.
आता तिसर्‍या दिवसापासून दहव्या दिवसाप्रर्यंत विपश्यना ध्यान करायचे. ध्यानास सुरुवात करत असताना आपल्याला सुचना मिळत असतात. आपण आपले मन त्या सूचनेनुसार वरच्या ओठावर नासिकाग्राखाली एकाग्र केलेले असते. सुखद किंवा दुःखद संवेदनेची अनुभूती येत असते,अगर येत नसते, अगर काहीही संवेदना होत नसते, त्याकडे समत्व बुद्धिने पहाण्याची सूचना सतत मिळत असते. त्याच वेळी आता मन आणखीन सूक्ष्म करावे अशी सूचना मिळते. आपण ध्यानमग्न अवस्थेत गेलेलो असतो. आता हे सूक्ष्म मन ब्रह्मरंध्राकडे नेण्याची सूचना मिळते, तेथील संवेदना निरिक्षण करण्याची सूचना मिळते. रोज यामध्ये आपली हळूहळु प्रगती होत असते. ब्रह्मरंध्रा कडून हळुहळु सूक्ष्म मनाचा प्रवास संपूर्ण चेहरा, डोक्याचा भाग, कान,गळा, खांदे,दोन्ही हात,हाताची बोटे, छाती, पोट, पाठ, कमर, दोन्ही मांड्या, पाय ,घोटे ,पायाची बोटे असं संपूर्ण शरीरभर मनाचा प्रवास संवेदनेची अनुभूती घेतघेत होत राहतो, परत पायापासून ब्रह्मरंध्रापर्यंत हेच चक्र पुनःपुन्हा करत रहातो आपण ! याची प्रत्यक्ष अनुभूती घेणे हेच जास्त महत्वाचे असते. शब्दातीत अशी ही अनुभूती येथे मांडता येणे कठीण. अवर्णनीय, आनंदमयी अशी ही अनुभूती परत परत मिळावी यासाठी शरीर आसुलेले असते पण तेव्हढ्यात त्याचीही आस न ठेवता समत्व बुद्धिने याचे निरिक्षण करत राहण्याचे अवधान येते. अवघे विकार शांत ———–शां–त —–शां—————-त झालेले असता