दुसरा बाजीराव आणि रायगड - भाग २

दुसरा बाजीराव आणि रायगड - भाग १
http://www.maayboli.com/node/27603

बाजीराव आणि किल्ले

पेशवेपदाच्या सामन्यात शेवटी दुसरा बाजीराव यशस्वी झाला. (डिसेंबर १७९६) दुसर्‍या बाजीरावला पेशवेपद मिळाल्यामुळे मराठ्यांची मध्यवर्ती सत्ता निस्तेज बनली. मराठे सरदारांमध्ये दुही व एकमेकांविषयी संशय व द्वेष निर्माण होऊन बजबजपुरी माजली. दुसर्‍या बाजीरावाने इंग्रजांचा आश्रय घेतल्यामुळे यशवंतराव होळकरांसारख्या तडफदार सरदारांची घोर निराशा झाली. स्वत: यशवंतराव मराठा मंडळाचा ढासळू पहाणारा डोलारा सावरण्यासाठी प्रयत्नांची शिकस्त करत होता. पंरतु बाजीरावाला मनातून यशवंतरावाची भीती वाटत होती. अशा अस्थिर राजकीय परस्थितीत दुसर्‍या बाजीरावाला शिवाजी महाराजांच्या राजधानीविषयी - रायगडाविषयी- विलक्षण प्रेम वाटू लागले. डोंगरी किल्ल्यांच्या सहाय्याने आपण सर्व संकटावर मात करू असा फाजील आत्मविश्वास त्याच्या ठायी निर्माण झाला. शिवाजीमहाराजांनी रायगडावरून राजकारण केले तसे आपल्यालाही करता येणे शक्य आहे असे त्याला वाटू लागले. परंतु बाजीरावाचे हे मनोरथ त्याच्या भयगंडातून निर्माण झाले होते. प्रतिकूल परिस्थितीवर मात करण्यासाठी डोंगरी किल्ल्यांचा उपयोग करून घेण्याचे शिवाजीमहाराजांचे असामन्य कर्तॄत्व बाजीरावाजवळ मुळीच नव्हते.

बाजीरावाची धडपड

दुसर्‍या बाजीरावाला डिसेंबर १७९६ मध्ये पेशवेपद मिळाले होते. पेशवेपदावर येताच बाजीरावाने दौलतराव शिंद्यांशी सख्य जोडले आणि नाना फडणीसास अटकेत टाकले. दौलतराव शिंदे आणि सर्जेराव घाटगे यांची पुण्यामध्ये दहशत निर्माण केली. बाजीराव नेहमी शिंद्याच्या वर्चस्वाखाली वागत होता. नाना फडणीसाची सुटका करून बाजीरावाने त्यांना पुन्हा कारभारी नेमले. परंतु नाना फडणीसाचा लवकरच मृत्यू झाल्यामुळे (मार्च १८००) बाजीरावाचा आधरच तुटला. त्यावेळेचा पुण्याचा इंग्रज वकील पामर याने लॉर्ड वेलस्लीला नाना फडणीसाच्या मृत्यूच्या संदर्भात कळविले होते. "नाना फडणीसाच्या मृत्यूबरोबर मराठेशाहीचे शहाणपण लयास गेले." वस्तुस्थिती तशीच होती. भेदरलेला बाजीराव स्वत: कोणतेही निर्णय घेण्यास असमर्थ होता.
एप्रिल १८०१ मध्ये बाजीरावने एक विचीत्र कृत्य केले. यशवंतराव होळकराचा भाऊ विठोजी होळकर याला पुण्यात आणून हत्तीच्या पायाखाली ठार मारले. या घटनने यशवंतराव प्रक्षुब्ध होणे स्वाभाविक होते. याच सुमारास बाजीरावाने रास्ते, पटवर्धन, प्रतिनीधी, होळकर इत्यादी मातब्बर सरदारांच्या जहागीर्‍या जप्त करण्याचे हुकूम काढले. ही विनाशकाले विपरीत बुद्धी होती. यशवंतराव होळकराने पुण्यावर हल्ला करण्याचे ठरविले. अशावेळी दुसर्‍या बाजीरावाला रायगडची आठवण झाली. आपल्या कुटुंबातील स्त्रीयांना सुरक्षिततेसाठी त्याने रायगडाकडे धाडले. सवाई माधवरावाची पत्नी यशोदाबाई हिलाही बंदोबस्तामध्ये रायगडला ठेवण्यात आले.

दरम्यान यशवंतराव होळकर झंझावाती वेगाने पुण्यापर्यंत आला. ऑक्टोबर १८०२ मधे त्याने बाजीराव व शिंदे यांच्या संयुक्त फौजांचा पराभव केला. बाजीरावाने रायगडच्या रोखाने पळ काढला. यशवंतरावाने त्याच्या पाठलागावर फौज पाठविली. बाजीरावाला पुण्यात आणून पुन:स्थिरस्थावर करण्याचा यशवंतरावाचा हेतु होता. परंतु बाजीरावाला यशवंतरावाची अतिशय भिती वाटत होती. रायगडच्या परिसरात होळकरांच्या फौजेने दहशत निर्माण केली. तेव्हां बाजीराव रायगड सोडून सुवर्णदुर्गाकडे गेला आणि तेथून ७ डिसेंबर १८०२ रोजी वसईला इंग्रजांच्या आश्रयास गेला. ३१ डिसेंबर १८०२ रोजी इंग्रजांबरोबर तह करून बाजीरावाने तैनाती फौज स्विकारली व मराठ्यांचे स्वातंत्र्य लिलावात काढले.
बाजीराव रायगडहून पळून गेल्याचे कळताच यशवंतराव हताश झाला. त्याने रायगडचा वेढा काढून घेतला. पण बाजीरावाची मात्र अशी समजूत झाली की रायगड अभेद्य असल्यामुळे यशवंतरावाला जिंकता आला नाही. या समजुती मुळे बाजीरावाला 'तख्ताच्या जागे' विषयी अधिकच प्रेम व विश्वास वाटू लागला. पुन: कधी संकट आल्यास रायगडचा आश्रय घेऊन प्रतिकार करता येईल याची खूणगाठ बाजीरावाने मनाशी बांधली.

रायगडाचे दुर्दैव

वसईचा तह झाल्यावरही बाजीरावाला सुरक्षितता वाटत नव्हती. सिंहगडावर असलेली रत्नशाला बाजीरावाने रायगडावर हलवली. आपले खास दागिने व जडजवाहीर त्याने रायगडच्या रत्नशालेत ठेवले. इंग्रजानी १८०५ पर्यंत शिंदे व होळकर यांच्याशी युद्ध करून त्यांन नामोहरण केले, यशवंतराव होळकर मात्र १८११ पर्यंत इंग्रजांबरोबर एकाकीपणे झुंज देत होता. बाजीरावाला यशवंतरावाची भीती कायम वाटत होती. १८११ मध्ये यशवंतराव जेजुरीच्या खंडोबाच्या दर्शनासाठी येणार होता. या बातमीने बाजीरावाचे धाबे दणाणले. त्याला पुन्हा रायगडची आठवण आली आणि त्याला थोडा धीर आला. यावेळी तर सातरच्या छत्रपतीनेही दुर्गम रायगडच्या आश्रयाला जावे असे बाजीरावाला वाटत होते.
बाजीरावाने १७ फेब्रुवारी १८११ रोजी सातारच्या छत्रपतींना लिहलेल्या पत्रात म्हटले आहे की यशवंतराव जेजुरीच्या दर्शनाचे निमित्त करून येत असला तरी त्याचा अंत:स्थ हेतू वेगळा असावा. तेव्हां आपण रायगडच्या आश्रयास जावे हे उत्तम.
बाजीरावाच्या पत्रावरून त्याच्या संशयी व भेकड वृत्तीची कल्पना येण्यासारखी आहे. यशवंतराव सातार्‍याला जाऊन दुसर्‍या कुणासाठी पेशवाईची वस्त्र आणील याचा संशय बाजीरावाला येत होता म्हणून महाराजांनी रायगडावर जावे अशी त्याची घाई होती. स्वत: बाजीराव मात्र विजयदुर्गाला जाणार होता कारण तेथे टोपीकर इंग्रज त्याच्या संरक्षणासाठी तयार होते.
याच पत्रात आपल्या भित्रेपणाचे प्रदर्शन करताना बाजीराव शिवाजीमहाराजांनी रायगडावरून दौलती केल्याचा दाखला देतो.

रायगडासारख्या अद्वितीय किल्ल्याचा उपयोग बाजीरावाला लपण्यासाठी बिळाप्रमाणे करायचा होता. त्याच भित्रेपणामुळे त्याला जास्तीत जास्त दुर्गम व सुरक्षित जागा हवी होती. त्या पत्रातील उल्लेखाप्रमाणे यशवंतरावाचे जेजुरी दर्शन झालेच नाही. मराठेशाहीचा डोलारा सावरण्यासाठी पाण्याबाहेरील माशाप्रमाणे तळमळणारा हा झुंझार वीर शेवटी २८-१०-१८११ रोजी कालवश झाला. बाजीरावाची भीती संपली पण १८११ मध्ये बाजीरावाला नव्या भीतीला सामोरे जावे लागले. कर्नल क्लोजच्या जागी पुण्याचा रेसिडन्ट म्हणून एलफिस्टन याची नेमणूक झाली. त्याने पुण्यात येताच बाजीरावाच्या हलचालींवर कडक नियंत्रणे बसवली. गंगाधर शास्त्री पटवर्धन यांच्या खूनास त्रिंबकजी डेंगळे यास जबाबदार धरून एलफिस्टनने बाजीरावावर ही ठपका ठेवला आणि शेवटी जून १८१७ मध्ये बाजीरावर 'पुण्याचा तह' लादून एलफिस्टनने त्याचे उरलेसुरले स्वातंत्र्यही संपुष्टात आणले. अशाप्रकारे नरडीला नख लागल्यावर बाजीरावाला जाग आली. तेंव्हा पुन्हा त्या अभेद्य रायगडाचे स्मरण झाले असल्यास नवल नाही.
शेवटचा लढा देण्यासाठी बाजीरावाने तयारी सुरू केली. त्याच्या हलचाली लक्षात घेऊन इंग्रजानी सैन्याची जमवाजमव केली. युद्धाला तोंड फुटले. बाजीरावाची बाजू एवढी कमकुवत होती की त्याचा पराभव होणार हे सांगण्यासाठी जोतीष्याची गरज नव्हती. तरी पण रायगडावर बाजीरावाचा विलक्षण विश्वास. जणू काही इंग्रजांच्या सामर्थ्याची खच्ची करण्याची जबाबदारी एकट्या रायगडावर होती.
बाजीरावने रायगडच्या रक्षणासाठी अरबांची शिबंदी ठेवली होती. आपली पत्नी वाराणशीबाई हिलाही त्याने रायगडावर पाठविले होते. दागीने जडजवाहीर रायगडला सुरक्षित ठेवण्यात आले होते. पण किल्ला झुंझविण्याची ताकद बाजीरावामध्ये नव्हती. रायगडच्या नैसर्गिक तटबंदी किल्ल्याचे रक्षण करतील असेच त्याला वाटत होते.
युद्ध सुरू झाल्यावर कोकणात इंग्रजानी मराठ्यांचे गड घेण्यास सुरूवात केली,
बाजीराव अजूनही रायगडाबद्दल निर्धास्त होता. एका पत्रात तो लिहतो "कोकणात प्रसंग गुदरला आहे. पण किल्ले रायगड मजबूत असून तेथील संरजाम पोख्त आहे." रायगडावरील १००० ची शिबंदी किल्ला लढवू शकेल असा जबरदस्त आत्मविश्वास बाजीरावाला वाटत होता. स्वत: मात्र पुरंदर, सिंहगड, माहुली अशा किंल्ल्यांवरून पळत होता.

त्याचा सेनापती बापू गोखले याने जानेवारी १८१८ कोरेगावला इंग्रजांविरूद्ध विजय मिळवला परंतू फेब्रुवारी १८१८ मध्ये पंढरपूरजवळ अष्टी येथे जनरल स्मिथने बापू गोखलेचा पराभव केला. याच लढाईत गोखले मारला गेला. बाजीराव गर्भगळीत होऊन उत्तर भारताकडे पळत सुटला. रायगडचे रक्षण तेथील शिबंदी करू शकेल असा विश्वास यावेळी बाजीरावाला होता किंव्हा नाही कोण जाणे, कारण मेजर हॉल याने एप्रिल १८१८ मध्ये रायगडाला वेढा देऊन चारी बाजूंनी नाकेबंदी केली. रायगडाजवळ असलेल्या पोटल्याच्या डोंगरावर तोफा चढवण्यात इंग्राजानी यश मिळविले. तेथून भडीमार करून त्यांनी वास्तू उध्वस्त करण्यास प्रारंभ केला. रायगड हवालदील झाला.बाजीरावाची पत्नी वाराणशीबाई इंग्रजांना शरण आली.
अखेरीस १० मे १८१८ रोजी हिंदवी स्वराज्याचा झेंडा रायगडावरून उतरला गेला, आणि ट्रमपेट व बिगूल यांच्या आवाजात युनियनजॅक वर चढला.
रायगड इंग्रजांनी ताब्यात घेतला. मराठ्यांचे स्वातंत्र्य संपले. शिवाजीमहाराजांची तख्ताची जागा परक्यांच्या स्वाधीन झाली. अभेद्द रायगड शेवटी दुर्दैवी ठरला.

शिवाजीमहाराजांनी स्वराज्याची स्थापना केली तेव्हाही डोंगरी किल्ल्यांचे महत्व कमी झालेले होते. तरी पण आपले ध्येय सिध्दिस नेण्यासाठी डोंगरी किल्ल्यांचा महाराजांनी योजनापूर्वक उपयोग करून घेतला.
दुसरा बाजीराव काही शिवाजीप्रमाणे युग पुरुष नव्हता. परंतु संरक्षणासाठी त्याला रायगडासारख्या किल्ल्यांचा उपयोग होऊ शकला असता. तेवढे धैर्यही त्याच्या जवळ नव्हते. लपून राहाण्यासाठी उत्तम जागा या दृष्टीने तो मावळ्-कोकणातील किल्ल्यांकडे वळला. हा लपंडाव केव्हा ना केव्हा तरी संपणारा होताच. या लपंडावात रायगडाचा उपयोग बाजीरावाने भोंज्याच्या दगडाप्रमाणे केला.