मी अनुभवलेला बैल पोळा..

भूतकाळातील बैल पोळा.

ग्रामीण महाराष्ट्राच्या मध्यभागी, हिरव्यागार टेकड्या आणि पिकांनी बहरलेल्या विस्तीर्ण शेतांमध्ये वसलेले एक गाव.. त्या दिवशी भल्या पहाटे जागृत झाले. रात्री कोसळलेल्या पावसा च्या सरिं मुळे पहाटेची हवा थंड आणि ओल्या मातीच्या सुगंधाने भरलेली होती. सूर्याची पहिली किरणे झाडांच्या मंद सावल्या जमिनीवर पाडत होते.
हा बैलपोळ्याचा दिवस होता...एक प्राचीन सण ज्यामध्ये शेतकरी त्यांच्या कष्टाच्या साथीदारांचा, थोर बैलांचा, सन्मान करतात.

गावातील सणाची माहिती गोळा करण्यासाठी आणि त्या अभूतपूर्व दिवसाचा साक्षीदार होण्यासाठी, मी गावातील अरुंद आणि वळणदार गल्ल्यांमधून भटकणारा एक शहरी पाहुणा, प्रत्येक घरातली लगबग पाहून थक्क झालो होतो. शेतकरी, वृद्ध असो किंवा तरुण, आपल्या बैलांची स्वच्छता निष्ठेने करत होते. काळजीपूर्वक धुतले जात असताना प्राणी शांत पने त्या स्नानाचा आनंद घेत होते.. काही जण त्यांच्या शिंगांवर आणि शरीरावर विविध रंगांनी रंगवत होते. गडद लाल ते सोनेरी पिवळ्यापर्यंत, प्रत्येक ब्रशस्ट्रोक आदर आणि आपुलकीची गोष्ट सांगत होता. विविध रंगांच्या कापडांनी त्यांच्या जाड मानेची शोभा वाढविली होती, आणि झेंडूच्या, गुलाबांच्या फुलांच्या नाजूक माळा गळ्यात अडकवल्या जात होत्या. पितळी साखळ्या गळ्या मध्ये अतिशय सुंदर दिसत होत्या.. त्या खाली लटकनाऱ्या घंटा त्यांच्या सौंदर्याची घोषणा करत हळुवारपणे वाजत होत्या.

बैलपोळ्याच्या सकाळी मी परिवर्तन पाहण्यासाठी बाहेर पडलो असताना एक गोष्ट जाणवली. गाव जे सामान्यत: नित्यक्रमाचे मिश्रण असते, उत्सवाच्या दृश्याने ओसंडून वाहत होते. प्रत्येक शेतकरी त्याच्या सजलेल्या बैलांना रस्त्यावर घेऊन येत होता. हास्य आणि गडबडीच्या समृद्ध आवाजांनी हवा भरली होती, ज्यात दूरवरून ऐकू येणारे ढोल ताशांचे सूर सुसंवाद साधत होते. बैलांवरील आकर्षक सजावटीशी जुळणारे चमकदार कपडे परिधान करून मुले उत्साहाने खेळत होती.

ज्या क्षणाची मी वाट पाहत होतो, तो क्षण आला जेव्हा शेतकऱ्यांनी पूजा सुरू केली. ओल्या मातीने माखलेल्या जमिनीत गुडघे टेकून त्यांनी गूळ आणि पिठापासून बनवलेला गोड पदार्थ पुरणपोळी, कुरडई , भजे हे ग्रामीण जीवनात उत्सवानिमित्त बनविण्यात येणारे अन्न नैवेद्य म्हणून त्यांच्या कष्टा मधील जोडीदारांना अर्पण केले. बैलांनी त्या मेजवानीचा आनंद घेतला .. जणू त्यांना तिच्या महत्त्वाची जाणीव होती. परेड सुरू झाली आणि गावाचा मुख्य रस्ता उत्सुक प्रेक्षकांनी फुलून गेला.. लहान मुले, तरुण , वृद्ध मंडळी सर्वांच्या आनंदाला उधाण आले...

मिरवणूक पाहण्यासारखी होती. उत्कृष्ट पोशाखात सजलेल्या गावकऱ्यांसह विविध रंगाच्या शिडकाव्याने सजलेले आणि नाजूक चादरींनी झाकलेले बैल चालत होते . ढोल-ताशांच्या लयीत गावकरी टाळ्या वाजवत आणि लोकगीते गात होते, जणू शतकानुशतकांच्या परंपरेत अडकलेले सूर होते ते. त्यांच्या मधोमध मालकाच्या प्रेमाने अभिमानित झालेले प्रतापी बैल, राजासारखे चालत होते. त्यांच्या सजलेल्या शिंगांवर सोनेरी सूर्यप्रकाश चमकत होता.

मी पाहत असताना, समाजाच्या लाटांची प्रचंड ऊर्जा मला जाणवली. हा उत्सव फक्त त्यांच्या पशूंची पोचपावती नव्हता; तो त्यांच्या कठोर परिश्रम आणि समर्पणाच्या जीवनशैलीला श्रद्धांजली होता. बैलपोळा हा एकतेचा क्षण होता, जिथे शेतकरी एकमेकांशी आणि त्यांच्या प्राण्यांशी एक जीव होत होते..

परेड गावाच्या मध्यभागी जात असताना, मला काही शांत क्षणही दिसले: एक शेतकरी आपल्या बैलाच्या कानात दयाळू शब्द कुजबुजत होता, आणि परेडच्या बाजूने धावणारा एक मुलगा, रानफुलांचा पुष्पगुच्छ धरून, उत्साही प्राण्याच्या मागे धावत होता. या प्रतिमेने माझ्या भावनांना स्पर्श केला आणि त्या लोकांच्या त्यांच्या प्राण्यांविषयी असलेल्या लवचिक भावनेबद्दल आदराची भावना निर्माण झाली..

संध्याकाळ जवळ येत असताना, गावातील मुख्य मंदिरा जवळ एकच झुंबड उडाली.. प्रत्येक शेतकरी आपल्या बैलांची देवा समोर सलामी देऊन घराकडे मार्गस्थ होत होता .
एक मेजवानी जी केवळ तोंडानेच नव्हे तर मनानेही अनुभवली गेली. बैल आता थकलेले पण समाधानी मन घेऊन गोठ्या मधे परतत होते..

गावाच्या पवित्र वातावरणात, बैलपोळा हा एक काळाच्या पलीकडे जाणारा सण होत.. जो ग्रामीण जीवनात योगदान देणाऱ्या प्रत्येक जीवाचे महत्त्व प्रतिध्वनित करत होता. कृतज्ञता आणि प्रेमाने ओतप्रोत भरलेला तो दिवस होता.. प्रत्येक श्रमाला, प्रत्येक घामाच्या थेंबाला आणि प्रत्येक ऋतूत पृथ्वीचे आणि शेतकऱ्यांच्या आत्म्याचे पोषण करणाऱ्या बैलांच्या प्रत्येक गर्जनेला सलाम. मी निघायला वळलो तेव्हा, त्या आनंदाचा एक तुकडा माझ्यासोबत घेऊन गेलो, हे समजले की जीवनाच्या नृत्यात प्रत्येक भूमिका महत्त्वाची आहे आणि प्रत्येक हृदयाचा ठोका एकसारखा आहे.

जुना काळ मागे पडला.. बदलत्या काळा नुसार ग्रामीण जीवनात ही अमुलाग्र बदल घडत गेले.. आज क्वचितच एखाद्या गावात पूर्वी सारखा बैल पोळा अनुभवायला मिळतो.. त्यात बैलांप्रती कृतज्ञता कमी आणि दिखावा आणि बडेजाव याला जास्त दिले जाताना दिसते...