तुम मुझे यूं भूला ना पाओगे

(हा लेख मराठी भाषा गौरव दिनानिमित्त अभिवाचन या उपक्रमासाठी दिलेल्या प्रवेशिकेसाठी आहे. या आधी या विषयावर लिहीण्याचे अनेकदा ठरवले होते. पण ते पूर्णत्वास गेले नाही. मायबोलीवर टाईप करून पोस्ट करताना ओळी तुटतात, अक्षरे तुटतात. नंतर एडीट करताना पुन्हा अंदाज येत नाही. कृपया या त्रुटींबाबत सहकार्य करावे ही विनंती. )

पुणे रेल्वे स्टेशन परीसरातल्या आमीर हॉटेलच्या हॉलमधे एक भव्य स्पर्धा आयोजित केली होती. त्या स्पर्धेसाठी अन्नु कपूर आले असताना त्यांची आणि त्यांच्या पत्नीची भेट घेण्याचा योग आला होता. स्पर्धेत मी भाग घेतला होता. अन्नुजी परीक्षक होते. स्पर्धेनंतर त्यांच्याशी चांगली मैत्री जमली. अन्नु कपूर खूप गप्पिष्ट आहेत. त्यांच्या पोतडीत एक से एक किस्से असतात आणि सांगण्याची विलक्षण कला त्यांच्याकडे होती. क्वीन्स गार्डन परीसरात त्या वेळी आमचा घरचा व्यवसाय होता. तिथे चित्रपटसृष्टीतले एक व्यक्तिमत्व रहात असत. त्यांच्याबद्दल अन्नुजींना सांगितले. अन्नुजींनी मला त्यांच्याकडचा एक किस्सा (जो त्या वेळी टाईपरायटर टाईप केला होता) वाचायला दिला. तो जसाच्या तसा देतोय. नुकताच हा किस्सा त्यांनी एका रेडीवरच्या कार्यक्रमात ऐकवल्याने आठवण झाली.

***

सतत आजारी असणार्‍या आपल्या आईकडे पाहून पाचवीत जाणार्‍या त्या छोट्या , हुषार आणि चुणचुणीत मुलाने आईला आराम मिळावा म्हणून स्वतः काम करण्याचे ठरवले. लहान मुलांकडून काम करवून घेणार्‍या एका कारखान्यात त्याच्या मित्राने त्याच्याबद्दल सांगितले होते. आज त्याने आपल्या अम्मीकडे पाहिले. औषधोपचारांनाही पैसे नव्हते. तिला बरं करून घराची जबाबदारी उचलली पाहीजे म्हणून त्याने शाळेचे दप्तर ठेवून दिले आणि तो कामाला निघाला. या कामाचे त्याला तीन रूपये मिळणार होते. त्या तीन रूपयांसाठी त्याने शाळा बंद करण्याचा निर्णय घेतला होता.

त्याच्या खांद्यावर हात पडला. आई होती. कशीबशी उठून ती त्याच्या मागे आली होती.
तिला कशी कोण जाणे पण भनक लागली होती.
" स्कूल छोडना चाहता है ? काम करना चाहता है ? किसलिए ?? "
" आम्मी, अगर मै काम पर नही गया तो आपको जाना पडेगा. आप बीमार रहती हो. मै आपको खोना नही चाहता अम्मा "
" लेकीन बेटा, काम करके कितने पैसे कमाएगा तू ?"
" तीन रूपये "
" बेटा , आज अगर स्कूल छोडकर तूने तीन रूपये कमाए, तो जिंदगी भर तेरी औकात तीन रूपए की ही रहेगी. फिर कभी भी इस हालात से बाहर नही आ सकेगा तू. आज तू काम कर रहा है. कल तेरा बेटा उसके अम्मी के लिए काम करेगा. ये कभी खत्न नही होगा बेटा. इसलिए तू पढ. सिर्फ पढनेसेही तू इस सिलसिले को रोक सकता है मेरे लाल. जो काम करना है, मै करुंगी. तू बस पढाई कर. तुझे मेरी कसम है ! "

त्या छोट्या मुलाला आपल्या अम्मीचे म्हणणे पटले.
त्यानंतर त्याने कधीही शाळा बुडवली नाही. तो मिळेल ती पुस्तके वाचत गेला. इतकं वाचत गेला कि कॉलेजला पोहोचेपर्यंत त्याने हिंदी, उर्दू मधले अनेक साहीत्यिक वाचले होते. पुढे कॉलेजला त्याचे गुण हेरून शिक्षकांनी त्याला वाचनालयातून उत्तमोत्तम पुस्तके वाचायला दिली. युसूफ कॉलेजमधून इंजिनियरिंगची पदवी घेऊन त्याने नंतर पदव्युत्तरचा अभ्यास चालू ठेवला. पण साहीत्याकडे त्याची ओढ कायम होती. दरम्यान त्याला एम एस साबू स्कूल ऑफ इंजिनिअरिंग येथे अध्यापक म्हणून नोकरी लागली. आता तीन रूपयांपेक्षा त्याची औकात खूप वाढली होती. परिस्थितीचे दुष्टचक्र त्याने तोडले होते. मात्र वाचनाची आवड त्याला स्वस्थ बसू देत नव्हती. त्याचे वाचन चालूच होते. आता त्याला नाटक, सिनेमा याचीही गोडी लागली.

तो लिहीत होता. कॉलेजसाठी त्याने लिहीलेल्या एकांकिका, नाटकांना पुरस्कार मिळाले. त्याची किर्ती होऊ लागली. हळू हळू तो नाटकं लिहू लागला. ताश के पत्ते या स्वतः लिहीलेल्या नाटकात तो अभिनय देखील करायचा. एक दिवस त्याचा प्रयोग पहायला सुप्रसिद्ध अभिनेत्री कामिनी कौशल आणि विनोदी अभिनेते सलील आगा आले होते. एक प्रसिद्ध निर्मातेही त्या शो ला होते. त्या मुलाचे लिखाण आणि अभिनय यामुळे ते खूपच प्रभावित झाले.
त्या तिघांनीही त्या मुलाला विचारले " फिल्मों मे क्युं नही आते ?"

त्या मुलालाही आवड होतीच. त्यांनी त्याची गाठ प्रसिद्ध अभिनेते दिलीप कुमार यांच्याशी घालून दिली. दिलीपकुमार त्या वेळी पुनरागमन करत होते. या मुलाची नाटकं वाचून ते खूपच प्रभावित झाले. त्यांनी त्याला आपल्या आगामी सगिना आणि बैराग या चित्रपटात काम मिळवून दिले. त्यानंतर त्या मुलाने कधीच मागे वळून पाहिले नाही. अनेक चित्रपट लिहीले, संवाद लिहीले. विनोदी आणि खलनायकी भूमिका केल्या.

त्या मुलाचे नाव होते कादर खान !!
*********

हे वाचून माझ्या अंगावर काटा आला. ते (कादर खान) कोरेगाव पार्कला रहायचे. आम्हाला त्यांच्याबद्दल इतकी माहिती नव्हती. फारशी ओळख पण नव्हती. भाऊ दुकानात बसायचा त्या वेळी मी कॉलेजवरून यायचो. कधी कधी ते भावाशी गप्पा मारत असायचे.

अन्नुजी हसले म्हणाले " क्या कभी उन्होंने एक सिंगर कि कहानी सुनाई आप को ?"
मी म्हणालो " इतनी पहचान भी नही है. और डर भी लगता है"
अन्नुजी हसले. " अच्छे इन्सान है वह ... कभी सुन लिजीए उनकी जुबां से, मुझ से बेहतर सुनाएंगे"

आणि एक दिवस हा योग आला. अन्नुजींचा संदर्भ देऊन आम्ही कादरखान यांना तो किस्सा विचारला.
ते म्हणाले "सिंगर का ? ऐसी कोई कहानी नही मेरे पास"
मग विचार करून म्हणाले " अरे हां याद आया .अन्नु को सुनाया था. सच्ची कहानी है "
मग हा किस्सा त्यांनी ऐकवला.

*****

मुंबईच्या रस्त्यावरून एक राजबिंडा इसम रागारागाने चालला होता. केव्हढा तरी संताप होता त्याच्या चेहर्‍यावर.
स्टुडीओत एच एस रावेल हे प्रसिद्ध दिग्दर्शक त्या इसमाची वाट बघत होते. आता आलेला इसम एक संगीतकार होता.
रावेल साहेब त्या संगीतकाराला समजावून सांगत होते " तुमच्या संगीतावर चित्रपट सुपरहीट झाले आहेत. यात मला संशय नाही. पण माझे म्हणणे समजून घ्या. हा एका प्रेमकथेवरचा चित्रपट आहे. आमचा हिरो एक कोवळा विशीतला मुलगा आहे. तुम्ही म्हणता त्या गायकाचा आवाज त्याला कसा सूट होईल ?"
" का नाही होणार ?"
" त्यांचे आता वय झाले आहे. पन्नाशीच्या गायकाचा आवाज विशीतल्या मुलाला कसा देणार ?"
" मला असं वाटतं कि मला संगीत कळतं. आवाज कळतो. हा आवाज दैवी देणगी आहे. तो कधीच थकलेला वाटणार नाही. "
" आता तर त्यांच्या कारकिर्दीला पण उतरती कळा लागली आहे"
" अशा महान गायकाच्या कारकिर्दीला कधीच उतरती कळा लागत नसते. जर तुम्हाला दुसरा कुणी गायक हवा असेल तर मी हा चित्रपट सोडतो "
दिग्दर्शक रावेल चपापले.
" इतका टोकाचा निर्णय ? आपण रात्री उशिरा बोलूयात का ? मी फोन करतो तुम्हाला "
" माझा निर्णय पक्का आहे. जर या सिनेमाचं संगीत माझ्याकडून हवं असेल , माझी गाणी हवी असतील, तर माझा हट्ट पुरवावाच लागेल. नाहीतर तुम्ही दुसरा संगीतकार घेऊ शकता "
ती मिटींग खूपच वादळी ठरली होती. एस एस रावेल विचारात पडले होते

ज्याच्या वरून हे वादळ उठले होते तो पन्नाशीचा गायक महेंद्र कपूरच्या घरी बसला होता.
गेली काही वर्षे काम कमी झाले होते. गाणी मिळत होती, पण पूर्वीसारखी नाही. खास त्यांच्यासाठी गाणी बनत नव्हती. सध्याच्या लोकप्रिय गायकांना गाणे अडचणीचे वाटले की मग बोलावणे येई. रडकी गाणी म्हणायला त्यांची आठवण होई. त्यांच्यासाठी खास करून कुणी काही करत नव्हते. हिट गाणी त्यांना मिळत नव्हती. लोक म्हणत होते तो संपला आहे.
त्याच्या कानावर पडत होतं. नेहमी हसर्‍या चेहर्‍यावर अलिकडे उदासी दिसायची.
हसर्‍या चेहर्‍यामागे एक खिन्नता दडलेली असायची.
चेहर्‍यावरचं हास्य कायम असलं तरी डोळ्यातून ती खिन्नता डोकावत असे.

महेंद्र कपूर त्यांना गुरू मानत होते.
गप्पांच्या ओघात तो पन्नाशीचा गायक म्हणाला " यार महिंदे, क्या मुझमे गाना नही रहा ? क्या मै अब पहले जैसा नही गा सकता हूं ? क्या मै खत्म हो चुका हूं ?" खर्जातल्या आवाजात विषाद दाटलेला होता.
हे ऐकताच महेंद्रकपूरच्या डोळ्यात पाणी तरारले. दोन्ही हात हातात घेऊन ते हुंदके देऊ लागले. दोघेही बराच काळ मग शांत बसून होते.

अशाच परिस्थितीत आज तो गायक एका स्टुडीओच्या बाहेर उभा होता.
दारावरचा दरवान नवा होता. त्याने ओळखले नाही. नाव , गाव , काम विचारले.
तेव्हां दारातून आत दिसणार्‍या एका म्हातार्‍या , पांढर्‍या केसाच्या जुन्या संगीतकाराकडे त्याने बोट दाखवले.
"त्यांनी बोलवले आहे "

दरवान विचारून आला आणि न ओळखल्याबद्दल क्षमा मागत आत सोडले.

गायक त्या संगीतकाराजवळ जाऊन उभा राहिला. इथे हा संगीतकार त्याचा गुरू होता. जोपर्यंत गुरू बस म्हणत नाही तोपर्यंत बसायचे नाही असा दंडक असण्याचा काळ तो. ख्याली खुशाली विचारणे चालूच होते इतक्यात ज्या नवीन संगीतकाराला भेटायला हा तपस्वी संगीतकार येऊन बसला होता त्याचे काम संपले. रेकॉर्डिंग संपून त्याचा मदतनीस लगबगीने खाली आला. येताना रस्त्यात उभ्या असलेल्या गायकाशी त्याची धडकच होणार होती ती टळली.

मदतनीस नवा होता. रस्त्यात उभ्या असलेल्ञा गायकावर तो डाफरला. त्याचा अपमान केला.
हा गायक तसाच शांत होता. हास्य तसेच असले तरी त्यात विषाद दाटून आला होता. पण तो काहीही बोलला नाही.

म्हातारा संगीतकार ताडकन उठला. ज्या कामासाठी तो आला होता त्यासाठी न थांबता त्याने या गायकाला हाताला धरून बाहेर आणले. गाडीत बसवले. दोघे मरीन लाईन्सला समुद्राकाठी येऊन बसले होते.

खवळलेल्या समुद्राच्या लाटांचे तुषार अंगावर येत होते.
संगीतकार अजूनही संतापाने थरथरत होते.

" उसकी हिम्मत कैसे हुई आपसे इस तरह से बात करने की ? क्या आप को नही पहचानता वो ?"
" जाने दीजिए, होता है "
" अरे क्या होता है ? खुदा मत बनिये. आपने उसे बताना चाहिए था अप कौन हो "
" छोडिए ना, अब मेरा वख्त नही रहा साहब "
" आपका वख्त नही रहा ? ये आपने क्या कह दिया ?"
" जी, शायद अब मुझमे वह बात नही रही. शायद मेरा गाना खत्म हो गया है "
" यह बात मुझसे फिर कभी ना कहना. मै जानता हुं , आप जैसे महान गायक को किन हालातों से गुजरना पड रहा है . लेकीन मत भूलो कि आप ... मोहम्मद रफी हो. रफी होना कोई मामुली बात नही है. आपका जमाना कल भी था, आज भी है और कल भी रहेगा. आप गाना खुदा से लकर आए है, खुद भगवान ने आपकी आवाज बनायी है . वह खत्म कैसे हो सकता है ? आपने जो बात कही वह सुनके मेरा दिल रो रहा है.. मेरी बात लिख लीजिए, बस एक हित की जरूरत है, और आखरी सांस तक फिर आपका ही वख्त होगा "
रफी हसले. त्यांच्यात ऊर्जा आली.
" नौशाद साहब, संभालो अपने आपको "

त्या वेळी मोहम्मद रफींनाही माहिती नव्हतं कि ज्यांना त्यांनी गुरू मानले होते त्या नौशाद यांची भविष्यवाणी खूप लवकर खरी होणार होती.
नौशाद त्यांना रफी मॅन्शन वर सोडून गेले.

रफीसाहेब रियाज करायला बसले होते. इतक्यात सौ रफी आल्या.
" फोन है आपके लिए "
" किसका ?"
" मदन मोहन साहब का "
फोनवर मदन मोहन सांगत होते कि एच एस रावेल साहेबांनी त्यांचा हट्ट मान्य केला होता.
त्यांच्या आगामी लैला मजनू या चित्रपटात ऋषी कपूरसाठी मोहम्मद रफींचा आवाज त्यांनी मान्य केला होता.

रेकॉर्डिंगच्या दिवशी रफी नेहमीप्रमाणे वेळेत पोहोचले.
" मदनजी शुक्रिया आपका. आपकी वजह से मुझे फिरसे इज्जत मिल रही है "
" शुक्रिया तो हमे कहना चाहिए, भगवान की आवाज ने हमारे लिए गाना कबूल किया है " असे म्हणत मदनमोहन खळखळून हसले.
" जाईए रफीसाहब, माईक आपला इंतजार कर रहा है "

आणि माईक बघताच रफी साहेब सगळं विसरून तल्लीन होऊन गाऊ लागले.
लैला मजनूच्या गाण्यांनी असा इतिहास रचला की रफी हे नाव नव्या पिढीच्याही मुखी रूळले. ज्या ऋषी कपूरसाठी त्यांचा आवाज नको जोता त्या च्यासाठी पुढे रफी आवाज बनले.

अगदी पर्दा है पर्दा ते दर्दै ए दिल , दर्द्रे ए जिगरपर्यंत.
ऋषी जसा चिरतरूण राहिला, तसाच रफींचा आवाजही.

त्यांच्या अखेरच्या रेकॉर्डिंगपर्यंत रफींचं युग मग कधीच संपलं नाही. ते आजही संपलेलं नाही. उद्याही ते तसेच असेल.
जगाच्या अंतापर्यंत रफींबद्दल इतकेच म्हणावे लागेल

"तुम मुझे यूं भूला ना पाओगे , जब कभी भी सुनोगे गीत मेरे , संग संग मेरे..... !!!""