प्रतिभावंतांच्या तऱ्हा

*ग्यानबाची मेख =
अतिशय कठीण प्रश्न; मर्म
(मराठी शब्दकोश (महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ)
...
वरील प्रसंगामध्ये एक खोच आहे.
एखादी गोष्ट परिणामकारकरीत्या मांडण्याला मेख मारणे असे म्हणतात
( conclude forcibly or effectually (a business or work).)

इथे असे आहे (https://aisiakshare.com/node/4289) :

ग्यानबाची मेख म्हणजे ज्ञानेश्वरांचा खरा उपदेश, किंवा सार, जे आधारस्तंभ असून बळकटपणे आत पुरलेले आहे, लेचेपेचे तकलादू नाही आणि कोणाला सहसा उमगत नाही.

कोश संदर्भ अजून तरी मला मिळाला नाही.

* गूढार्थ ? >> हा पण एक अर्थ आहेच.
* Nail on the head >> +१

मेखेवरील चर्चा रंगली आहे म्हणून मूळ कथनामधील तेंडुलकरांचे वाक्य जसेच्या तसे लिहितो म्हणजे उलगडा होईल :

“अशा छोट्या प्रसंगातूनही हे परदेशी चित्रपट काही ‘ग्यानबाची मेख’ मारून जातात, जी आपले चित्रपट उभ्या कथानकातूनही साधू शकत नाहीत ! असे का ?

उत्तम चर्चा !
त्या शब्दाचे अनेक अर्थ आणि लपलेल्या छटा समजून आल्या.
वरील सर्व माबोवंतांना धन्यवाद !

मुंबई विद्यापीठाची संगीत विषयातील पहिली पीएचडी मिळवणारे शास्त्रीय गायक डॉ. अतिंद्र सरवडीकर यांच्या मुलाखतीतून ( https://www.youtube.com/watch?v=1757jrhVHG8) एक विशेष मुद्दा समजला.

बऱ्याच वेळा स्त्री गायक पुरुष गायकांना गायन शिकवत नाहीत असे ते म्हणालेत. याचे कारण म्हणजे स्त्री व पुरुषाची गाण्याची पट्टी वेगळी असते. पुरुष शिष्य जर गुरू स्त्रीसारख्या पट्टीत गायचा प्रयत्न करू लागला तर मग त्याचा आवाज खराब होतो. अर्थात ते स्वतः मात्र याला अपवाद आहेत.
त्यांनी सुरुवातीच्या काळात काही अन्य गुरु केल्यानंतर तब्बल 19 वर्षे डॉ. प्रभा अत्रे यांच्याकडे गुरुशिष्य पद्धतीने शिक्षण घेतलेले आहे. प्रभा यांची पट्टी जरी वेगळी असली तरी सरवडीकरांना आपण कोणत्या पट्टीत गायचे याचा चांगला सराव झालेला आहे.

( या मुद्द्याबाबत संगीत अभ्यासकांचे मत जाणून घेण्यास उत्सुक. एका जाणकारांनी असे सांगितले, की स्त्री गायिकेकडे फक्त काही विशिष्ट प्रकार, चिजा, इ. शिकण्यासाठी पुरुष गायक जातात).

प्रतिभावंत आणि व्यसने
१.
कविवर्य बा भ बोरकर यांना धूम्रपानाचे जबरदस्त व्यसन होते. त्याबद्दल एकदा कवी मनोहर नाईक त्यांना रागाने म्हणाले,
“तुमच्यासारख्या प्रतिभावंत, बुद्धिमान माणसाने सिगरेटच्या एवढ्या आहारी जाणं बरं नव्हे. त्याने तुमचे आयुष्य कमी होईल”.

त्यावर बोरकर उत्तरले,
“तुम्ही म्हणता ते खरं आहे. तुमचा राग मला कळतो. मी सिगरेट सोडण्याचा खूप प्रयत्न केला पण जमलं नाही. धूम्रपान माझ्या न्यूनगंडावरचा इलाज आहे. मला देवाने प्रभावी देहसंपदा दिली नाही. माझा रंगही उजळ नाही. शिक्षण बेताचं. प्रतिभेच्या वरदानामुळे मी इतरांपेक्षा वेगळा आहे हे मला जाणवतं. पण हे वेगळेपण दृश्य नाही. माझी अंगलट लहानखोर आहे. त्यामुळे हे मला जाणवणारे उणेपण मी ऐटीत धूम्रपान करून झाकण्याचा प्रयत्न करतो; मी त्याचा गुलाम झालो आहे”.
. . .
२.
‘कोसला’च्या सुवर्णमहोत्सवी आवृत्तीमध्ये भालचंद्र नेमाडे यांनी व्यक्त केलेल्या मनोगतातील हा अंश :

‘कोसलाच्या लेखनादरम्यान माझी आवडती चारमिनार सिगरेट गावात मिळत नव्हती म्हणून मी पिवळा हत्ती सिगारेट सतत ओढत असे. यामुळेच मी कधीही तंबाखू विरुद्ध बोलत नाही कारण ते कृतघ्नपणाचे ठरेल. तंबाखूशिवाय मला असं लिहिताच आलं नसतं”.

पंडित हृदयनाथ मंगेशकर यांनी सांगितलेली “ जिवलगा राहिले रे दूर घर माझे” या गाण्याची जन्मकथा रोचक आहे.
ते एका नवीन गाण्याच्या शोधात असताना एकदा पहाटे पाच वाजता खिडकीतून बाहेर पाहत होते, तेव्हा त्यांना समोरच्या गच्चीत एक माणूस बंदीश गाताना दिसला. ते एकदम चमकले कारण, तीच बंदिश त्यांनी स्वतःच्या वयाच्या चौथ्या वर्षी ऐकलेली होती. मग हेच सूर पकडून आता गाणे झाले पाहिजे असे त्यांच्या मनात पक्के झाले.

मग त्यांनी शांता शेळक्यांना बोलावले आणि गीत लिहायला सांगितले. त्यावर त्या म्हणाल्या,
“अहो मी कवी आहे. तुमच्या चालीवर नाही लिहू शकणार. तुम्ही मला वृत्त, छंद असं काही दिलं तर मी कविता करेन". परंतु हृदयनाथांच्या डोक्यात ती चाल तर पक्की होती. मग शांताबाईंच्या सांगण्यानुसार त्यांनी त्यांना काही खोटे शब्द नमुन्यादाखल दिले. ते असे होते
“ जिवलगा जीवनाची संधी आली रे. . “
तसेच हे पण सांगितले की हा जो जिवलग आहे तो प्रियकर/ पती / मुलगा/ निसर्ग असा कोणीही नको. आणि गाण्यात ईश्वर किंवा देवा शब्द आणू नका.

मग शांताबाईंनी त्यांच्या शब्दांमधील बाकी सर्व शब्द वगळून फक्त जिवलगा हा शब्द पकडला आणि त्याला अनुसरून पुढचे गाणे लिहिले. शांताबाईंच्या गाण्याच्या शेवटच्या कडव्यात
तूच एकला नाथ अनाथा . . .
या ओळी आहेत आणि त्या हृदयनाथांना पसंत नाहीत. पुढे गीत खूपच लोकप्रिय झालेले आहे पण हृदयनाथ म्हणतात,

“अजूनही मी तो जिवलग कोण, हे शोधतोच आहे !”

https://www.youtube.com/watch?v=GHtTdw7f9o0

अच्छा ! असे आहे तर . . .

‘उत्सव’ची चाळीशी !
उत्सव या हिंदी कामुक चित्रपटाने यंदा चाळीशी पूर्ण केली. त्याचे दिग्दर्शक गिरीश कार्नाड यांनी त्या चित्रनिर्मितीच्या काही विशेष आठवणी पूर्वी लिहिल्यात. त्यातील हा अंश :

1. चित्रपट मृच्छकटिक नाटकावर बेतलेला आहे
2. निर्माता शशीकपूरला विनोदी खलनायकाच्या भूमिकेसाठी अमिताभ बच्चनच हवा होता परंतु ‘कुली’ चित्रिकरणादरम्यान अमिताभ खूप जखमी असल्याने त्याला घेता आले नाही. म्हणून शशी कपूरनेच ती भूमिका केली
3. वसंतसेनेच्या भूमिकेतील रेखा हा तर चित्रपटाचा मानबिंदू ! परंतु चित्रीकरणादरम्यान रेखा काही दुःखद प्रसंगांमधून जात होती आणि त्यातच इथे अमिताभ नसल्यामुळे मनातून काहीशी खट्टू होती.
4. मदनिकेच्या भूमिकेतील नीना गुप्ताने हा एक उत्कृष्ट आणि काळाच्या पुढे जाणारा चित्रपट असल्याचे म्हटले आहे
5. चित्रपटाला आशा व लतासह एकूण ५ गायक लाभलेत. "मन क्यूं बेहका" या गाण्याच्या ध्वनिमुद्रणाच्या वेळेस आशाबाई अडखळल्या परंतु लगेच स्वतःला सावरून घेत म्हणाल्या,
6. “या गाण्याची धूनच इतकी अप्रतिम आहे की मलाच थोडेसे विसरायला झाले”.
7. कला दिग्दर्शन अशोक मेहता आणि जयू-नचिकेत पटवर्धन यांचे असून ते उच्च दर्जाचे आहे.

   (80 च्या दशकातला हा चित्रपट मी तेव्हा केवळ रेखा आणि रेखासाठीच पाहिला होता आणि त्यातील तिच्या अदाकारींच्या काही आठवणी अजूनही मनात रेंगाळतात).

   https://thewire.in/film/the-making-of-girish-karnads-utsav-a-film-ahead-...

जयंत उमराणीकर (आयपीएस) यांनी RAW या गुप्तहेर खात्यासाठी काम करताना सांगितलेले काही भन्नाट अनुभव इथे आहेत. https://www.youtube.com/watch?v=3Ph3jlfGn8I
त्यातले हे भारी :

१.
ते लहानपणीच रशियाई भाषा शिकले होते आणि त्याचा गुन्हा उकलताना कसा उपयोग झाला याची ही रोचक कथा :
चोपडा येथे सशस्त्र दरोडा पडल्यानंतर त्यांना बोलावण्यात आले होते. तिथे गेल्यावर त्यांच्या लक्षात आले की तिथे गावठी बॉम्ब वापरण्यात आला होता आणि त्यामुळे बरेच कागदाचे तुकडे विखरुन पडले होते.
मग त्यांनी ते सर्व कपटे गोळा केले आणि एकत्र जोडून त्यातून काही धागेद्वारे मिळतात का ते पाहायचे ठरवले. तेव्हा लक्षात आले की बॉम्बसाठी जो कागद वापरला होता तो रशियाई- इंग्लिश आणि रशियाई-हिंदी या शब्दकोशांची फाडलेली पाने होती .

आता त्यांचे कुतुहल चाळवले गेले. चोपड्यामध्ये रशियाई मजकुराची पाने कशी आली असावीत? मग चौकशीतून कळले की तेथील एका ठेकेदाराने पूर्वी बिहारमधील बोकारोत काम केलेले होते. तेथील पोलादाचा कारखाना रशियाच्या सहकार्याने उभारलेला आहे. त्याचे कामगार पण बोकारोचेच होते. तिकडे भरपूर रशियाई साहित्य वाटले जायचे. त्यातलेच कागद या कामगारांनी या बॉम्बसाठी वापरले होते.

अशा तऱ्हेने गुन्हेगारांचा शोध लागला. न्यायालयाने या कामाचे कौतुक केले होते.
…
२.

पाकिस्तान बरोबरच्या भारतीय दूतावासाच्या धोरणाला VW ( volkswagen) असे गमतीने म्हटले जाते. म्हणजेच,
V = (भारतीय) visa
W = (भारतीय) whisky

या दोन्ही गोष्टींना तिकडून भरपूर मागणी असते !