खुनाचा तपास आणि झाडाच्या शेंगा !

गुन्हेगारी विश्वावर आधारित अनेक टीव्ही आणि जालमालिका लोकप्रिय असतात. त्यातील काही मोजक्यांत शास्त्रीय पद्धतीने गुन्ह्याची उकल सखोल दाखविली जाते. खून,बलात्कार, जबरी मारहाण यासारख्या गंभीर गुन्ह्यांच्या तपासात न्यायवैद्यकशास्त्राची खूप मदत घेतली जाते. अशा तपासाचे अंतरंग उलगडून दाखविणारी एक सुरेख मालिका म्हणजे 'फॉरेन्सिक फाईल्स '. ही माहितीपटासारखी मालिका काही वर्षांपूर्वी अमेरिकी टीव्हीवर प्रक्षेपित झाली होती. आता त्यातले काही भाग जालावर बघण्यास उपलब्ध आहेत. वास्तवातील घटनांवर आधारित ही मालिका आहे. त्यातील एक वैशिष्ट्यपूर्ण आणि उत्कंठावर्धक भाग मी नुकताच पाहिला. त्यामध्ये एका आरोपीवरील खुनाचा गुन्हा सिद्ध करण्यासाठी चक्क एका झाडाच्या DNA ची चाचणी उपयुक्त ठरली. अशा प्रकारे वनस्पतीच्या DNA चा उपयोग न्यायवैद्यकात प्रथमच केला गेला. गुन्हेगारीच्या इतिहासातील हे एक सनसनाटी प्रकरण ठरले. त्या अनुषंगाने गुन्हे, पोलीस तपास आणि त्यासंदर्भात सजीवांच्या DNA चे उपयोग यासंबंधी काही लिहावे असे मनात आले. त्यासाठीच हा लेख.

DNA हे सर्व सजीवांच्या प्रत्येक पेशीत असणारे मूलभूत रसायन. ते आपल्या अनुवंशिकतेचा पाया आहे.तो मूलतः ४ रासायनिक घटकांपासून (bases) तयार होतो. मानवी DNA मध्ये सुमारे ३ अब्ज असे घटक असतात. त्या घटकांचा एकमेकाला जोडण्याचा एक विशिष्ट साखळीक्रम असतो. हा क्रम त्या सजीवाच्या निर्मितीचा पाया असतो. साधारण ९९.९% लोकांत हा क्रम सारखा असतो. तरीसुद्धा उरलेला जो ०.१% भाग आहे तो प्रत्येक व्यक्तीत पुरेसा भिन्न असतो आणि हा फरकच त्या व्यक्तीची निजखूण (identity ) ठरते. या विधानाला अपवाद एकच - तो म्हणजे एकसमान जुळ्या भावंडांत DNA हा पूर्णपणे समान असतो.

DNA वरील संशोधनाने विसाव्या शतकात खूप भरारी घेतली. १९८०च्या दशकात त्यातील एक महत्वाचा टप्पा गाठला गेला. एखाद्या व्यक्तीची ‘खरी' किंवा जीवशास्त्रीय ओळख पटवण्यासाठी तिच्या DNA ची रचना हा मूलाधार ठरला. त्यासाठी आपल्या शरीराच्या एखाद्या भागातून पेशी बाहेर काढल्या जातात. पुढे त्यांच्यावर प्रयोगशाळेत विशिष्ट प्रक्रिया केली जाते. शेवटी त्यातून संबंधित व्यक्तीच्या DNA चे रेखाचित्र (प्रोफाइल ) तयार होते. अशाच प्रकारे पृथ्वीवरील कोणत्याही सजीवाचे DNA -रेखाचित्र मिळवता येते. या बहुमूल्य संशोधनाचा उपयोग मानवी शरीरशास्त्र, वनस्पती व प्राणिशास्त्र आणि शेतीच्या अभ्यासांत होऊ लागला. १९८३मध्ये प्रथमच या संशोधनाचा उपयोग गुन्हेगाराची खात्रीपूर्वक ओळख पटवण्यासाठी केला गेला.

एखाद्या गुन्ह्याच्या तपासात या शास्त्राचा उपयोग साधारण असा होतो. समजा एखाद्या ठिकाणी खून अथवा बलात्कार घडलेला आहे. तिथे प्रेत अथवा पिडीत व्यक्ती सापडते. त्या शरीरावर गुन्हेगाराच्या शरीराचे काही अंश सापडू शकतात. उदा. रक्ताचे डाग, त्वचेचे कण, वीर्याचा डाग, इ. आता अशा गोष्टी या पुरावा म्हणून गोळा करतात. पुढे प्रयोगशाळेत त्यांपासून DNA वेगळा काढून त्याचे रेखाचित्र बनवले जाते. कालांतराने पोलीस तपासात एखाद्या संशयितास अटक होते. आता त्याच्या शरीरातून पेशी काढून त्याचे DNA -रेखाचित्र मिळते. जर ते गुन्ह्याच्या ठिकाणी मिळालेल्या पुराव्याच्या रेखाचित्राशी जुळले तर हा संशयित गुन्ह्याच्या जागी हजर होता असे सिद्ध होते.

आता एक स्वाभाविक शंका अशी की (एकसमान जुळे नसलेल्या) दोन व्यक्तींचे सदर रेखाचित्र तंतोतंत जुळूच शकत नाही का? जसजशा संशोधन पद्धती विकसित होत गेल्या तसे या प्रश्नाचे संभाव्य उत्तरही बदलत गेले आहे. समजा, सध्याच्या अत्याधुनिक पद्धतीने दोन व्यक्तींची रेखाचित्रे केली आहेत. तर, ती तंतोतंत जुळण्याची शक्यता १०० अब्ज लोकांत १ इतकी अत्यल्प असते. म्हणजेच जवळजवळ नसते. दोन मानवी DNA-रेखाचित्रांची तुलना करून गुन्हेगाराची ओळख पक्की करणे हे आता न्यायवैद्यकात नियमित केले जाते आणि ते सर्वपरिचित आहे.

आता आपण या लेखाच्या अनोख्या विषयाकडे वळू. या गुन्ह्याच्या घटनेत त्या ठिकाणी आरोपीच्या शरीराचे कुठलेही अंश सापडले नव्हते. मात्र त्याच्या मालकीच्या ट्रकमध्ये एका झाडाच्या दोन बीन्सयुक्त शेंगा सापडल्या होत्या. त्यावरून संबंधित झाडाच्या DNA चे रेखाचित्र बनवले आणि त्यातून गुन्ह्याची उकल झाली. न्यायदानाच्या इतिहासातील हा अभूतपूर्व प्रसंग होता. आता वाचकांची उत्कंठा अधिक न ताणता त्या घटनेचा वृत्तांत सादर करतो.

अमेरिकेच्या ऍरिझोना राज्यातील ही घटना आहे. एका गावातील निर्जन भागात एका स्त्रीचा मृतदेह आढळतो. तो बराचसा विवस्त्र असतो. पोलीस तपासात तिच्या गळ्यावर दाबल्याच्या खुणा आढळतात. प्रेताच्या आजूबाजूस शोध घेता एक पेजर सापडत. (घटना मोबाईलपूर्व जमान्यातील आहे हे लक्षात आले असेलच). पुढे त्या देहाचे शवविच्छेदन झाले. त्यात बलात्काराचा कुठलाच पुरावा मिळाला नाही. तिचा गळा आवळून मृत्यू झाल्याचे निदान झाले. पुढील पोलीस चौकशीअंती दोन गोष्टी समजल्या. स्वैर वर्तनाची ती स्त्री त्या भागातून येणाऱ्या जाण्याऱ्या ट्रकचालकांकडून लिफ्ट मागत असे. त्यानिमित्ताने ती तिची लैंगिक भूक भागवी.
गुन्हास्थळी सापडलेल्या पेजरवरून त्याच्या मालकाचा शोध लागला. तो एक तरुण ट्रकचालक होता. त्याची पार्श्वभूमी गुन्हेगारीची होती. त्याला अटक करून त्याची वैद्यकीय तपासणी झाली. त्याच्या चेहऱ्यावर काही ओचकारे होते. परंतु प्रेताच्या नखांमध्ये परक्या त्वचेचे अंश बिलकूल नव्हते. तसेच बलात्कार सिद्ध होईल असा पुरावा नव्हता. मग पोलिसांनी अधिक खोलात जाऊन तपास केला. त्यात तो खुनाच्या रात्री त्या भागातून गेल्याचे आणि घरी रात्री उशीरा पोचल्याचे समजले. हा सर्व परिस्थितीजन्य पुरावा मानून त्याला कोठडीत डांबण्यात आले. परंतु त्याच्यावर खुनाचा आरोप ठेवायला अजून भक्कम पुराव्याची गरज होती.

आता त्याच्या ट्रकची कसून तपासणी करण्यात आली. ट्रकचा पुढचा भाग त्याने स्वच्छ धुवून काढला होता. पण मागचा उघडा भाग मात्र धुतलेला नव्हता. त्या भागाची बारकाईने पाहणी करता त्यात दोन बीन्सयुक्त शेंगा सापडल्या. मग पोलिसांनी गुन्हास्थळाची कसून पाहणी केली. तिथे एक खास गोष्ट दिसली. तिथे रस्त्याच्या बाजूने बरीच हिरवीगार झाडे (palo verde जातीची) होती. त्यातील एका झाडाची फांदी जरा जास्तच पुढे लोंबत होती. त्याच झाडावर एके ठिकाणी जोरात घासले गेल्याच्या खुणा होत्या. या झाडालाही बीन्सयुक्त शेंगा होत्या आणि त्या दिसायला ट्रकमधील शेंगासारख्याच होत्या. हा विलक्षण योगायोग आता तपासाला महत्वाचे वळण देणार होता.

दोन्ही ठिकाणच्या शेंगा निव्वळ दिसायला सारख्या आहेत एवढ्यावर भागणार नव्हते. त्या शेंगा त्याच झाडाच्या आहेत हे सिद्ध करणे आवश्यक होते. मग पोलिसांनी वनस्पतीतज्ज्ञांना पाचारण केले. त्यांनी सांगितले की दोन्ही ठिकाणच्या शेंगांचा DNA पूर्णपणे जुळतो, हे दाखवावे लागेल. या प्रकारचे काम आतापर्यंत गुन्ह्याच्या संदर्भात कधी झालेले नव्हते. आता त्यासाठी विशेष प्रयोगशाळेचा शोध घेण्यात आला. हे काम अवघड होते. शेतीतज्ज्ञांनी देखील त्या जातीच्या झाडांचा DNA अभ्यास कधी केलेला नव्हता. अखेर पोलिसांच्या अथक प्रयत्नांती एक वैज्ञानिक हे आव्हानात्मक काम करण्यास तयार झाला.

प्रथम ट्रकमधल्या शेंगा प्रयोगशाळेत नेल्या. त्यातले बीन्स काढून निव्वळ साले मिक्सरमध्ये विशिष्ट द्रावणात घालून त्यांची पावडर करण्यात आली. नंतर वनस्पतींच्या DNA च्या अभ्यासाची विशेष चाचणी केली गेली. अखेर त्या DNA चे रेखाचित्र तयार झाले. शोधकार्यातील पुढचे टप्पे असे होते:
१. ट्रकमधील दोन्ही शेंगांचे DNA पूर्ण जुळले. त्यामुळे त्या एकाच झाडाच्या असल्याचे सिद्ध.

२. आता गुन्हास्थळीच्या झाडाच्या सालीवर तशीच प्रयोगशाळा प्रक्रिया केली. त्याचेही रेखाचित्र तयार.

३. वरील १ व २ मधील रेखाचित्रे तंतोतंत जुळली.

४. म्हणजेच, ट्रक त्या झाडाला घासल्याने त्याच्याच शेंगा ट्रकमध्ये पडल्याचे सिद्ध झाले. हा शोधकर्त्यांसाठी अत्यंत आनंदाचा क्षण होता.

पण भक्कम पुराव्यासाठी एवढ्याने भागणार नव्हते. त्या भागातील त्याच जातीच्या अन्य झाडांचीही अशीच चाचणी करणे आवश्यक होते. त्यासाठी प्रथम गुन्हास्थळीची १२ झाडे निवडून त्यांचे DNA तपासण्यात आले. ते गुन्ह्यातील झाडापेक्षा अगदी वेगळे होते. आता वैज्ञानिकांना उभारी आली. मग त्यांनी त्या राज्यातील शंभर ठिकाणच्या त्या जातीच्या झाडांचे नमुने गोळा केले. त्या सर्वांवर चाचणी झाली. या सर्वांचेही DNA पूर्ण वेगळे असल्याचे दिसले. आता वैज्ञानिकांनी त्यांचा अंतिम निर्णय दिला की, संबंधित झाडाच्याच शेंगा ट्रकमध्ये पडलेल्या होत्या.

आता सरकारपक्षाने त्यांचा न्यायालयीन मसुदा तयार केला. त्यात पुरावा म्हणून घटनास्थळी सापडलेला पेजर, ट्रकचालक त्या रात्री तिथून गेलेला असणे, त्याची पूर्वीची गुन्हेगारी पार्श्वभूमी आणि ट्रकमधील शेंगांचा DNA-पुरावा हे सर्व सादर केले. घटनेचा प्रत्यक्ष साक्षीदार नव्हताच. पुराव्यांपैकी DNA वगळता अन्य सगळे 'पारिस्थितिजन्य' या सदरात मोडत होते. मृत स्त्री आणि आरोपी यांचा थेट शारीरिक संपर्क आल्याचा कोणताच पुरावा मिळालेला नव्हता. किंबहुना ही फिर्यादी पक्षाची सर्वात दुबळी बाजू होती. त्यांच्या दृष्टीने शेंगाच्या DNA ची चाचणी आणि जुळणी हाच सर्वात भक्कम पुरावा होता. न्यायदानाच्या इतिहासात असा पुरावा यापूर्वी कधीच सादर झालेला नव्हता. त्यामुळे न्यायाधीश तो कितपत गांभीर्याने घेणार अशी धास्ती होती.

खटल्यास प्रत्यक्ष सुरवात करण्याआधी न्यायालयाने एक विशेष सभा बोलावली. त्यात दोन्ही बाजूचे वकील, अनेक नामांकित वनस्पतीशास्त्रद्न्य आणि कायदेपंडितांचा समावेश होता. तब्बल ३ दिवस या सर्वांनी त्या विशेष मुद्द्यावर विचारविनिमय केला. अखेर न्यायाधीशांनी तो भक्कम पुरावा सादर करण्यास मान्यता दिली.

आता खटला उभा राहिला. दोन्ही बाजूंची छाननी सुरु झाली. आरोपीच्या वकिलांनी अर्थातच 'तो' पुरावा ग्राह्य नसल्याचे जोरदार प्रतिपादन केले. मुळात त्या झाडाच्या शेंगा पोलिसांनी मुद्दामच आरोपीच्या ट्रकमध्ये टाकल्या, असाही त्यांनी युक्तिवाद केला. या खटल्यात मानवी DNA जुळणीचा पुरावा अजिबात नसल्याने बाकीचे सर्व पुरावे गौण आहेत अशीही त्यांनी पुस्ती जोडली. अखेर दोन्ही बाजूंचे युक्तिवाद संपले. आरोपीने आपण निर्दोष असल्याचे सांगितले. तपासातील घटनाक्रमात आधी ट्रकमध्ये शेंगा सापडल्या होत्या. त्यानंतरच पोलिसांनी झाडांची पाहणी केली होती. न्यायालयाने ही बाब महत्वाची मानली.

कालांतराने न्यायालयाने पूर्ण विचारांती निर्णय दिला. आरोपीवर त्या स्त्रीच्या खुनाचा गुन्हा सिद्ध झाल्याने तो दोषी ठरला. त्याला २५ वर्षांची (विनापॅरोल) जन्मठेप सुनावण्यात आली. आरोपीने पुढे वरच्या न्यायालयात याचिका दाखल केली. तिथेही पहिल्या न्यायालयाचाच निर्णय कायम ठेवण्यात आला.
तर अशी ही गुन्हेगारी घटना. तिच्या तपासाचा केंद्रबिंदू एका झाडाचा DNA राहिल्याने वैशिष्ट्यपूर्ण ठरलेली. प्रत्येक सजीवाला त्याचा DNA त्याची निजखूण देतो, हाच मुद्दा यातून अधोरेखित झाला.

या लेखाच्या निमित्ताने गुन्हेगाराची जीवशास्त्रीय ओळख, त्यातील काही अडचणी आणि नवे संशोधन याची भर घालतो. असे म्हणतात की गुन्हेगार आणि पोलीस यांच्यात गुन्हेगार नेहमी एक पाउल पुढे राहायचा प्रयत्न करतो. विसाव्या शतकात डीएनए रेखाचित्राचे संशोधन विकसित होणे ही गुन्हेगारांसाठी मोठी डोकेदुखी ठरली. एखाद्याच्या शरीराचा थोडा सुद्धा अंश गुन्हास्थळी राहून जाणे हे त्यांच्यासाठी कटकटीचे ठरते. तेव्हा यावर कशी मात करायची हा गुन्हेगारी जमातीपुढचा पुढचा प्रश्न होता.

आता अट्टल ‘डोकेबाज’ गुन्हेगार पुढची शक्कल लढवतात. अन्य एखाद्या व्यक्तीचा खोटा (fabricated) DNA प्रयोगशाळेत तयार करतात आणि त्याचे “ठसे” गुन्ह्याच्या जागी पेरतात ! किंवा, पोलीस सुद्धा असा ‘उद्योग’ करून भलत्याच व्यक्तीला आरोपी म्हणून गोवू शकतात !!
ठीक आहे, विज्ञानही काही कमी नाही. यावर मात करण्यासाठी संबंधित चाचण्यांत देखील सुधारणा करण्यात आली आहे. एखाद्याचा ‘खराखुरा’ DNA आणि ‘बनावट’ DNA यातील फरक कळण्याची नवी पद्धत विकसित झाली आहे.

विज्ञान संशोधनाचा उपयोग विधायक कामासाठी व्हावा ही अपेक्षा असते. परंतु, अशा प्रकारचे संशोधन हे माणसातील अपप्रवृत्तीवर मात करण्यासठी खर्ची पडते हे खरे.
****************************************************************