सरिता

बेढब शरीर, गोरा रंग, वय चाळीसच्या आसपास, चेहरा सतत थकलेला, अंग सतत घामाने भिजलेले, 'झालं बाई हे एक काम' अश्या अर्थाचे थकलेले स्मितहास्य सतत चेहर्‍यावर, 'चला, आता पुढचं काम' अश्या अर्थाचा ताण सतत चेहर्‍यावर!

सरिताला पाहिले की रागच येतो. कोणालाही! मला तर त्या बत्तीस सेकंदांचे फार टेन्शन असते. लिफ्टमध्ये ती आणि मी तळमजल्यापासून आपापल्या मजल्यावर जाताना जे बत्तीस सेकंद एकत्र घालवतो त्या सेकंदांचे! फक्त त्याच सेकंदांचे टेन्शन येते कारण एरवी असे कोणतेच सेकंद जबरदस्तीने तिच्यासोबत घालवावे लागत नाहीत.

अव्याहत बडबडत असते.

"काय ऊन आहे! आणि मी आत्ता पार बोधे हॉलपास्नं आले. स्स्स्स्स! हैराण झाले उकाड्याने! आणि त्यांना अगदी आत्ताच ऑर्डर पोचवायची होती. मी म्हणत होते जरा संध्याकाळ झाली की येईन. पण नाही. गावाला चाललेवते ते लोक! म्हंटलं येते बाई! आता त्याच भागात पुन्हा जावे लागणार आहे. पुरणपोळ्या द्यायच्यायत. तंगडतोड नुसती! पण पाहिजेत म्हणजे पाहिजेत. मग नाही म्हणता येत नाही ना! आणि एकाकडून...."

येथे लिफ्ट थांबते आणि मी दार उघडून एक पाऊल बाहेर टाकतो. पण तिचे वाक्य तरी पूर्ण होऊ द्यायला हवे ना? नाहीतर अगदीच तिरसटपणा होईल. त्यामुळे मग तेवढे वाक्य ऐकायला उभा राहतो.

"एकाकडून दुसर्‍याला कळतं, त्याच्याकडून तिसर्‍याला! मी सगळ्यांना सांगत असते की एकाच दिवशी मी तरी किती फिरू शकणार? पण नाहीच ऐकत"

ह्यावर तोंडभर हसून मान डोलावत मी 'हो ना' वगैरे म्हणून पूर्ण बाहेर पडतो.

त्या बत्तीस सेकंदापूर्वी माझी जी काही मनस्थिती असते ती अधिक खराब होते. वाईट असली तर फारच वाईट होऊन बसते. चांगली असली तर वैतागवाडीची मनस्थिती तयार होते. सरिताकडून कधीच सकारात्मक काहीच मिळत नाही. लिफ्टमधून बाहेर पडल्यावर माझ्या चेहर्‍यावर 'काही का असेनात बाई तुझं, मला का पिडतीयस' असे भाव असतात. सरितासमोर आपण काही बोलणे शक्यही नसते आणि त्याला काही अर्थही नसतो. तिलाच सगळे बोलायचे असते. त्याचे कारण मात्र मला फार फार अलीकडे समजले आणि मी हादरलोच. समजले म्हणजे, जाणवले. आणि जसे ते जाणवले, फारच स्तब्ध झालो मी!

सरिता आपल्याशी बोलतच नसते. ती आपल्या उपस्थितीत स्वतःशी बोलत असते. ती किती कामे करत आहे, किती तंगडतोड करत आहे, किती दमत आहे हे तिचे तिलाच सांगत असते. ही तिची गरज आहे. ती स्वतःचेच सांत्वन करत असते. समोरच्याच्या रिअ‍ॅक्शनची तिला गरज नसते. फक्त एकटीच बडबडत निघाली तर लोक आत्ताच वेड्यात काढून मोकळे होतील ही भीती तिला असते. तिला कल्पना आहे. आयुष्यात पुढे कधीतरी ती वेडी होऊ शकेल. नाही झाली तर निदान ठरू तरी शकेल. हे कळण्याइतकी ती आत्ता शहाणी आहे. सरिताच्या ह्या अवस्थेची कल्पना मनात आली की भडभडून यायला होतं. सरिताला बडबड करण्यासाठी 'ऐकण्याच्या अंतरावर' कोणीतरी माणूस हवा असतो, समभाषिक व वयाने अगदी लहान नसलेला माणूस! त्या माणसाला मराठी येत असले आणि किमान वाक्ये कळण्याची त्याची कुवत असली की सरिता रनिंग कॉमेंट्री सुरू करते. तिच्याकडे विषयांना तोटाच नसतो. त्याचे कारण ती त्या क्षणी जे काही करत असते, गेल्या दहा मिनिटांत तिने जे काही केलेले असते आणि पुढील दहा मिनिटांत ती जे काही करणार असते ते सगळे तिच्यामते सांगण्यासारखेच असते. श्रवणीयच असते.

सरिता स्वतःच बोलते, बहुधा स्वतःशीच बोलते आणि स्वतःच ऐकते! मग बहुधा मनातल्या मनात स्वतःलाच सांगते, दमू नकोस बाई! नको दमूस! एकटी आहेस तू! कोण बघणार तुझ्याकडे? आत्ता घरातले कोणी ना कोणी विचारते कारण चार पैसे मिळवू शकत आहेस. काही वर्षांनी हात पाय थकले की काय? तेव्हाचे तेव्हा पाहू ही भूमिका आज सोप्पी वाटतीय. पण तेव्हा सोसावे लागेल तेव्हा समजेल.

सरिता सोसायटीतल्या कोणालाही कोणत्याही वेळेला कोठेही दिसू शकते. लिफ्टमध्ये, सोसायटीच्या अंगणात, रस्त्यावर! बघावे तेव्हा ती आपली अविरत चालत असते हातात कसल्या ना कसल्या पिशव्या घेऊन! ती घरी उकडीचे मोदक, साबुदाण्याची खिचडी, पुरणपोळ्या आणि बरेच पदार्थ बनवते. माऊथ पब्लिसिटीमुळे तिला खूप ग्राहक मिळालेले आहेत. त्यामुळे ती तिच्या अंदाजापेक्षाही बिझी असते. घरात स्वतःच राबते, पदार्थ स्वतःच चालत जाऊन पोचवते.

जाड, अवजड आणि बेढब शरीरामुळे लग्न होऊच शकले नाही तिचे! त्यातच हे वेडगळासारखे बोलणे आणि अजागळासारखे राहणे! रंग गोरा असला म्हणून काय! सैलसर गुलाबी किंवा पांढरा पंजाबी ड्रेस हा तिचा रोजचा पोषाख! तो पोषाख आणि आतले चरबीचे थर भेदून तिच्या हृदयातून कोणालाही सहज फेरी मारून येता येते इतके तिचे वागणे पारदर्शक असते.

सरिता कधी म्हणजे कधीच छान दिसत नाही. चांगले दिसण्याचा प्रयत्नही करत नाही. दाखवण्यासारखेही काही नसणे आणि लपवण्यासारखेही काही नसणे असे चमत्कारीक काँबिनेशन असलेली माणसे फार दुर्मीळ असतात.

सरिता हा थट्टेचा विषय आहे. बायको म्हणते की भिशीतल्या बायका भिशीत एकदा तरी तिचा विषय काढून खो खो हासतात. मला वाईट वाटते. पण निदान ते हसणे सरितापर्यंत पोचत नाही हे बरे! पोचले तरी ती म्हणेल 'हसतात तर हसूदेत'! सगळ्यांचे संसार आहेत, मुलेबाळे आहेत, नवरे छान कामावरून घरी येतात. बायका नटतात, थटतात. अनेक बायकाही कामावरून संध्याकाळी परत येतात. मुले सोसायटीत खेळत असतात. सरिता बाकावर बसलेली असते. बसूनच असते अनेकदा! दमलेली, कोणतीतरी ऑर्डर पोचवून आलेली आणि मुख्य म्हणजे, आता घरी जाऊन तरी करायचंय काय ह्या विचाराने बसलेली असते. अश्या विचाराने बाहेर बसायला लागणे किती क्लेषकारक असेल तिलाच माहीत!

पहाटे साडेपाचला डबे पोचवायला सरिता बाहेर पडते ती सकाळी दहापर्यंत अव्याहत कुठे ना कुठे फेर्‍या मारत राहते. दुपारी टीव्ही बघून पुन्हा पुढच्या ऑर्डर्स करायला घेते. चार वाजल्यापासून सात वाजेपर्यंत पुन्हा फिरत राहते. सात वाजता सोसायटीतल्या बाकावर बसते. नाही म्हणायला सकाळी सात ते पावणे आठ ती चालायला जाते.

अंकिता! ही एक नवविवाहिता आहे सोसायटीतील! ती वयाने बरीच लहान आहे पण थोडी स्थूल आहे. स्थूलपणा हा एकमेव कॉमन घटक तिच्यात आणि सरितात! तेवढ्या कारणास्तव दोघी सकाळी एकत्रच फिरायला जातात. जात होत्या, हल्ली नाही दिसत दोघी! ह्या अंकिताबरोबर चालताना सरिता तशीच अव्याहत बडबडत असताना दिसते.

एक दिवस असेच झाले. संध्याकाळी सरिता बाकावर बसली होती. तेव्हा तिची आणि अंकिताची मैत्री जोरात होती. मी पार्किंगमध्ये उभा होतो. अंकिता लिफ्टमधून नवर्‍याबरोबर खाली आली. नवर्‍याच्या मागे मोटरसायकलवर बसली. भुर्रकन् जाताना तिची आणि सरिताची नजरानजर झाली. प्रचंड आनंदाने आणि उत्कंठेने दमलेली सरिता जागेवरून अर्धवट उठून अंकिताशी बोलायला म्हणून सरसावली. तेवढ्यात अंकिताने हसून हात हालवला आणि निघून गेली. मग अंकिताचे लक्षच राहिलेले नसताना चेहर्‍यावर उमटलेले हसू विरवत विरवत सरिताने हात हालवला आणि पुन्हा बाकावर बसली. बाकाला टेकली तेव्हा क्षणभर तिच्या चेहर्‍यावर अतीव वेदनांचा डोंब उसळला होता. आपण अंकितासाठी फक्त मॉर्निंग वॉकची कंपनी आहोत, एरवी कोणी नाही आहोत, अश्या काहीतरी अर्थाचा डोंब! त्या क्षणी तिचा चेहरा पाहून माझ्या हृदयात कळ आली. मग मला ते लिफ्टमधले बत्तीस सेकंद मी किती पापी विचार करतो असे वाटू लागले. सरिताशी एकदा खूप खूप बोलायला हवे. तिचे बोलणे खूप खूप ऐकायला हवे. असे काहीतरी वाटले.

सरिताला श्रोते नको आहेत. सोबत हवी आहे. पण स्वारगेट, तारकपूर, कर्‍हाड, लोणावळा ही बसस्थानेक असतात. त्या स्थानकांची गरज असते तेव्हा गाड्या फलाटावर येतात आणि गरज संपली की निघून जातात. स्थानक आहे तिथेच राहते. सरिता हे सोसायटीतील गरजू व्यक्तींचे घटकाभरचे स्थानक आहे.

आपल्याला सकाळी फिरायला जायला सरिता बरी आहे. उकडीचे मोदक घरपोच हवे असतील तर सरिता बरी आहे. कोणी म्हणजे कोणीच बोलायला नसेल तेव्हा सरिता बरी आहे. 'आपल्याला सरिता केव्हा परवडेल' ह्यावर सरिताला कोण भेटेल हे ठरते. सरिताला कोण केव्हा हवे असेल हा विचार कधी होतच नाही. माणूस म्हणूनच वावरतात सगळे, पण नुसतेच वरवर! आतपासून माणूसकी नाही दाखवत कोणी!

काही म्हातार्‍या बायकांच्या ग्रूपमध्ये सरिता काही वेळा बसते. कारण तेथे बसणे ही तिची गरज आहे असे कोणाला वाटत नाही. सगळ्यांना वाटते की आपण म्हातारे आहोत, आपल्यात ही मुलगी येऊन बसली आहे म्हणजे नक्कीच गोड असणार स्वभावाने! सरिता गोड आहेच स्वभावाने, पण त्या म्हातार्‍यांमध्ये बसणे ही एकच गोष्ट अशी आहे ज्यात तिच्यावर कोणी 'तिची गरज म्हणून ती तिथे बसली' असे लेबल लावू शकत नाही. बिचारी सरिता! किती किरकोळ गरजा आहेत तिच्या! तिची कोणालातरी कधीतरी इतपत गरज लागावी की ती गरज भागल्यानंतरही त्या व्यक्तीने संबंध सुरळीत ठेवावेत.

सरिताला कोणीही रडताना पाहिलेले नाही. ती कायम हसतच असते. पाऊस असला तर पावसात भिजत चालते. सगळ्या ऑर्डर्स जवळपासच असल्याने रेनकोट, छत्री वगैरे वापरतच नाही. उन्हाळ्यात एक बावळट टोपी घालून फिरते. काही वेळा तर मला वाटते की सरिता मुद्दामच अशी राहते. तिला आता कश्यातच स्वारस्य राहिलेले नसावे.

सोसायटीत राहायला आल्यापासून गेल्या पंधरा वर्षात सरितामध्ये काडीचा फरक पडलेला नाही. लग्नाचे आकर्षण तिला तेव्हाही नव्हते आणि आता तर नाहीच! लोकांची लग्ने झाली, त्यांना मुले झाली, मुले रांगू लागली, दुडुदुडु खेळू लागली, मोठी झाली, चक्क कॉलेजला जायला लागली. पण सरिता आहे तिथेच राहिली. कोणाकडे बारश्याला पक्वान्नाची ऑर्डर नेऊन देणे, कोणाच्या वाढदिवसाला केक नेऊन देणे, असले प्रकार करत राहिली.

सरिता बाकावर बसते तेव्हा सूर्य पश्चिम क्षितीजावर बोर्डिंग पास हातात घेऊन उभा असतो. सरिताचे तोंड नेमके पश्चिमेलाच असते. तिच्या गोर्‍या रंगावर लाल गुलाबी रंगांची उधळण होत असते. घामेजलेल्या चेहर्‍यावरून ते किरण परावर्तीत होऊन सोसायटीच्या उत्फुल्ल वातावरणावर पडतात. पण त्याचे भान कोणालाच नसते. मुले तुफान आरडाओरड करत खेळत असतात. जोडपी हातात हात धरून फिरायला चाललेली असतात. सरिताची नजर चुकवून जाण्यात अनेकांना यश मिळत असते. सरिताला घरून फोनही येत नसतो केव्हा येतीयस असा! मग सूर्याबरोबर सरिताही मावळते. तिच्या चेहर्‍यावरचे अथांग गांभीर्य काळोखाचे तडाखे सोसत तिला कसेबसे जड पावलांनी उठवते. थकलेली सरिता मग लिफ्टमधून आपल्या घरी जाते.

प्रत्येकजण प्रत्येक क्षणी आनंद मिळवण्याच्या प्रयत्नात असतो. पण सरिताला ह्या जगात जगावे लागणे ही एक शिक्षा वाटते. आपल्या व्यक्तिमत्त्वातील मर्यादांची जाणीव मनाच्या तळाशी गाडत सरिता आला दिवस घालवते.

कोणाशीही भांडण होऊ शकत नाही तिचे! भांडणे सहसा अतिपरिचयामुळे होतात. सरिताचा तेवढा परिचय फक्त स्वतःशीच आहे. रात्री कदाचित तिची स्वतःशी खूप भांडणे होत असतील. आणि मग गदगदत ती उशीवर रडून झोपी जात असेल. कोण जाणे!

सरिताचे ह्या जगावर फार मोठे उपकार आहेत. 'आपण कितीतरी जास्त आनंदात आहोत' ही भावना ती स्वतःच्या व्यक्तिमत्त्वामुळे इतरांच्या मनात निर्माण करू शकते. तिच्यापेक्षा कोणीही जास्तच आनंदी असू शकतो.

घरी परतताना पार्किंगच्या आसपास बाहेरून नुकतीच आलेली सरिता दिसली की मी वैतागायचो. 'कटकट होणार आता लिफ्टमध्ये बत्तीस सेकंद' असे मनात म्हणून!

पण गेले काही दिवस मी वाट पाहत आहे. ते बत्तीस सेकंद कधी मिळतात ह्याची! मला खूप निरागसपणे आणि दिलखुलासपणे हसायचंय तिच्याबरोबर लिफ्टमध्ये असताना! जणू तिची मला खूप गरज आहे असं भासवायचंय! संधीच मिळत नाहीये!

पण मी तरी किती खुळा? सरळ तिच्याशी बोलायला नाही का जाऊ शकत बाहेर कुठेही? नाही जाववणार मला! कारण जग मला खुळे म्हणेल. ते नको आहे मला. म्हणजेच मी नॉर्मल आहे. सगळ्या जगाप्रमाणेच!

सरिता! लायब्ररीत असलेले एक असे पुस्तक, जे वाचायला न्यायचे कोणालाही धाडस होणार नाही, लायब्ररीतील सगळी पुस्तके दोनदोनदा वाचून झालेली असली तरीही!

================

-'बेफिकीर'!