डॉ. आंबेडकर, बुद्ध आणि मार्क्स

भारत, पुर्वी, चांगलं, इ. असे काही शब्द जरा जरी एकत्र येताना दिसले तरी आक्रमक होऊन येतात लोकं>>>> या अतिशय चांगल्या धाग्यावर चर्चा व्हावी, मायबोलीवरचे नित्याचे वादविवाद न व्हावेत. आमचे पूर्वज किती महान!! या लाईनवर माझा वरचा प्रतिसाद वाचू नये व इतरांनी ही लगेच त्या विरुद्ध प्रतिसाद लिहु नये ही सगळ्यांनाच विनंती.

अतुल, लेख आवडला.

'बुध्द ऑर कार्ल मार्क्स'मधे, मार्क्सच्या १० तत्त्वांचं वर्णन करून, लॉजिक आणि अनुभवातून त्यातल्या अनेक तत्वांमधला फोलपणा प्रत्ययाला आल्यावर, बाबासाहेबांना त्यातली उरलेली, तुम्ही वर उल्लेखलेली चार तत्वं अत्यंत महत्त्वाची वाटली. त्यांनी या तत्त्वांचा, 'रेसिड्यू ऑफ फायर' म्हंटलेलं आहे.

>>खरंतर रशियाच्या विघटनापर्यंत बाबासाहेब हयात असते तर त्यांनी मार्क्सवादावर आणखि हल्ला चढवला असता.
तुमच्या लेखाच्या आणि या पर्टिक्यूलर विधानाच्या संदर्भात मला बाबासाहेबांच्या 'बुध्द ऑर कार्ल मार्क्स'मधला शेवटला परिच्छेद अतीशय महत्त्वाचा वाटतो:

'It has been claimed that the Communist Dictatorship in Russia has wonderful achievements to its credit. There can be no denial of it. That is why I say that a Russian Dictatorship would be good for all backward countries. But this is no argument for permanent Dictatorship. Humanity does not only want economic values, it also wants spiritual values to be retained. Permanent Dictatorship has paid no attention to spiritual values and does not seem to intend to. Carlyle called Political Economy a Pig Philosophy. Carlyle was of course wrong. For man needs material comforts" But the Communist Philosophy seems to be equally wrong for the aim of their philosophy seems to be fatten pigs as though men are no better than pigs. Man must grow materially as well as spiritually. Society has been aiming to lay a new foundation was summarised by the French Revolution in three words, Fraternity, Liberty and Equality. The French Revolution was welcomed because of this slogan. It failed to produce equality. We welcome the Russian Revolution because it aims to produce equality. But it cannot be too much emphasised that in producing equality society cannot afford to sacrifice fraternity or liberty. Equality will be of no value without fraternity or liberty. It seems that the three can coexist only if one follows the way of the Buddha. Communism can give one but not all.

संदर्भःhttp://www.ambedkar.org/ambcd/20.Buddha%20or%20Karl%20Marx.htm

जर पोथीपलिकडे काहीही पाहायचं नसेल. त्याला काही मर्यादा असु शकतात हे मानायचंच नसेल तर आणखि काय होणार?>> हे भारतातल्या बहुतेक सगळ्याच '-----वादी' लोकांना आणि अ‍ॅकेडेमिशिअन्सना लागू पडतं असं नाही का वाटत? एकदा पोथी आली की हे सगळं आलंच. वाद/इझम कुठलाही असो!

श्रीकांत - भारत हा मेल्टिंग पॉट आहे हे समाजशास्त्रामधलं मान्य झालेलंच तत्व आहे. त्याबद्दल कुठलाच वाद नाहीये. फक्त जेव्हा अ‍ॅप्रोप्रिएशन, अ‍ॅसिमिलेशन हे मुद्दे वरती मांडले आहेत ते भूतकाळातल्या गोष्टी आज वारसा म्हणवण्याबद्दल नाहीत. कारण आपण आज 'एक भारतीय' या नात्याने या वारशावर हक्क सांगतो आहोत. भूतकाळातच घडलेल्या समाजप्रक्रिया - जिथे काहीशे वर्षांतच ज्या विचाराच्या विरोधी/विसंगत विचार मांडले गेले त्यांना त्याच विचारधारेत सामावून घेणे/त्याचा भाग आहेत असं म्हणणे - याविषयी ते मुद्दे येतात.
उदाहरणार्थ बोलायचं तर गांधीविचाराला सतत विरोध करणार्‍या लोकांनी अचानक समाजमनाचा/मताचा कल बघून गांधी आमचेच, आमच्या विचारांशीच सुसंगत असं म्हणणं हे 'अ‍ॅप्रोप्रिएशन' आहे. पण गांधींच्या विचारांमधील त्यांना योग्य वाटणारा भाग, त्याचं व्यवस्थित क्रेडिट देऊन, एरवीचा विचारविरोध, वैचारिक विसंगती मान्य करून, चर्चा करून त्यातले योग्य मुद्दे घेऊन त्याप्रमाणे स्वतःची विचारधारा बदलून घेणे/विस्तृत करणे याला अ‍ॅसिमिलेशन ऑफ थॉट म्हणता येईल. अ‍ॅप्रोप्रिएशन झालं तरी मूळ प्रतीकाची/पंथाची विचारसरणी स्वतःचं वेगळं अस्तित्व टिकवूनच रहाते, कारण मुळात दोन्ही विचारधारांचे सांधे जुळत नसतातच. अ‍ॅसिमिलेशनमधे मात्र कुठेनाकुठे सांधे जुळतात आणि दोन्ही विचारधारा एकत्र येऊन नवीन बदललेली विचारधारा निर्माण होते. ऐतिहासिक भारतीय समाजप्रक्रियांमधे दोन्ही प्रक्रिया दिसून येतात. याविषयी चांगलं-वाईट असं मूल्यविश्लेषण्/व्हॅल्यू जजमेन्ट करण्याची गरज नाही.

लेख व पहिल्या पानावरील प्रतिसाद वाचले. अतुल ठाकुर यांचा अभ्यास व त्यावरील अभ्यासनीय प्रतिसाद यांचे मनोमन कौतुक वाटले. पण मला काही प्रामाणिक प्रश्न पडत आहेत व ते विचारण्यासाठी हीच जागा व हाच धागा योग्य वाटत आहे.

१. आंबेडकरांना मार्क्सपेक्षा बुद्ध पटला ह्याचा आज काय संबंध आहे?

२. अतिक्लिष्ट भाषेत विद्वत्ता प्रदर्शीत करणारे सेमिनारीयन्स व येथील अनेक प्रतिसादक ह्यापैकी सेमिनारीयन्सना ते करण्याचे पैसे मिळतात हा फरक सोडला तर दोघांच्यात फरक काय आहे?

३. बाबासाहेब आंबेडकरांइतका मोठा विचारवंत नंतर होऊच का शकला नाही?

धन्यवाद!

-'बेफिकीर'!

अतुल....

श्रीकांतना दिलेल्या तुमच्या प्रतिसादात शैक्षणिक क्षेत्राविषयी एक मत आले आहे....."...तुम्ही 'फॅक्टस" त्यांच्या समोर ठेवा आणि त्यांना काय तो निर्णय घेऊ द्या...." ~ ही फॅक्ट्सची कल्पना भाषाशास्त्राविषयी काही प्रमाणात योग्य म्हणता येईल, मांडता येईल. म्हणजे शेक्सपीअरचा ऑथेल्लो शिकविताना प्राध्यापकांने डेस्डिमोनाविषयी फक्त फॅक्ट्स सांगाव्यात ही अपेक्षा....तर मॅक्बेथ बॅन्कोच्या आत्मा पाहतो, त्याच्याशी संवाद साधतो....ह्या गोष्टी अशक्य आहेत असे सांगू शकत नाही, कारण संबंधित प्राध्यापक एका लेखकाचे साहित्य विद्यार्थ्यासमोर मांडत आहे. इंग्लंडमधील साहित्यात चेटूक, चेटकिणी, आत्मे यानी प्रत्यक्ष रंगमंचावर येणे, मुख्या पात्राशी संवाद साधणे हे सर्रास मान्य प्रकार आहे. अंधश्रद्धा निर्मूलन समितीसमवेत काम करणारा प्राध्यापक जर इंग्रजीचा असेल तर वरील नाटके शिकविताना वर्गात 'चेटकिणी मार्गदर्शन करू शकतात हा प्रकार मला मान्य नाही....' असे म्हणू शकणार नाही, निदान वर्गात. पण समाजशास्त्र, राज्यशास्त्र, इतिहास, अर्थशास्त्र अशा सोशल सायन्सेसमध्ये 'फॅक्ट्स' शिवायही शिक्षकांने तत्संबंधी काही वेगळी मते, प्रवाह मांडली तर ती विद्यार्थ्यानी किमान ऐकावी ही अपेक्षा काही जास्त नाही. कारण सोशल सायन्सेसचे परिणाम समस्त समाजजीवनावर झालेले असतात....[जे क्रमिक पुस्तकात लिखित स्वरूपात येतीलच असेही नसते.]....होत असतात.

रशियाने समाजवाद स्वीकारला म्हणून अमेरिकेप्रमाणे त्यानी देशातील मजबूत अर्थव्यवस्थेसाठी औद्योगिकीकरण करण्याचा प्रयत्न केला नाही असे दिसून येत नाही. तरीही लेनिन क्रांतीने झार युग संपवून टाकल्याटाकल्या अगदी १९१७ पासूनच रशियात औद्योगिकीकरण सुरू झाल्याचे दिसत नाहीच. अर्थशास्त्राची पत्रिका असे सांगते की १९४० ते ५० यास दशकात रशियाने जगाने नोंद घ्यावी अशी उद्योगीकरणाने झेप घेतली. याला कारण अर्थातच भांडवलशाहीचा दादा असलेल्या अमेरिकेने जर्मनीविरोधात रशियाने दोस्तांच्या बाजूने उतरावे म्हणून केलेली प्रचंड मदत. असेही म्हटले जाते की दुसरे महायुद्धच झाले नसते तर रशिया अजून किती वर्षे असाच मंद गतीने प्रवास करीत राहिला असता.

युद्धाच्या या परिणामाच्या फॅक्ट्स सांगताना [म्हणजे सोशल सायन्सेसचा अभ्यास शिकविणार्‍याने] काहीसे बाजूला जाऊनही सविस्तर आपला मुद्दा विद्यार्थ्यांसमोर मांडला तर शैक्षणिकदृष्ट्या त्यात काही गैर घडते असे मानले जात नाही.

अतुल,
मुळात 'फॅक्ट' कशाला म्हणायचं हाही समाजशास्त्रातला एक तात्विक मुद्दा आहेच. प्रत्येक विद्याशाखेबरोबर त्याच्या अर्थच्छटा बदलतात. शास्त्रातल्या फॅक्ट्स आणि इथल्या यात फरक आहेच.
समाजशास्त्रांच्या अभ्यासात कधीही शिक्षक/संशोधक/लेखक अगदी निखळ वस्तुनिष्ठ असूच शकत नाही. त्या व्यक्तीची पार्श्वभूमी, जडणघडण इ. बाबी त्याच्या दृष्टीकोनावर परिणाम करतातच. आणि शिकवण्यात ते कुठेतरी उतरणारच. समाजशास्त्रांच्या अभ्यासात खरंतर एखादी घटना/फॅक्ट/सामाजिक प्रक्रिया/संस्था का महत्वाची, त्याचा उगम, विकास, बदलते स्वरूप, आसपासचे बदलते संदर्भ आणि परस्परांमधले संबंध इ. विषयी माहितीचे विश्लेषण वेगवेगळ्या तात्विक चौकटींमधून कसं होतं, कसं करावं, कसं समजून घ्यावं अशा पद्धतीची क्षमता विद्यार्थ्यांमधे विकसित करणं महत्वाचं असतं. नुसत्या फॅक्ट्स सांगून काय करणार? विद्यार्थी त्या समजवून घेण्यासाठी सक्षम असला पाहिजे. वेगवेगळ्या दृष्टीकोनांनुसार फॅक्ट्सचं कमीजास्त महत्व बदलतं. ते का आणि कसं हे समजून घेता आलं पाहिजे. हे सगळं 'शिकावं'च लागतं. फक्त आपल्याकडे किती प्रभावीपणे/उत्तमपणे शिकवलं जातं मला शंका आहे.

नुसत्या फॅक्ट्स सांगा, विद्यार्थी समजून घेतील हे फार पॉझिटिव्हिस्ट होतंय असं नाही का वाटत?

तुमचे इथे दोन प्रमुख आक्षेप आहेत असं मला वाटतं आहे
१. आम्बेडकरांना आंधळेपणे मार्क्सवादी चौकटीत बसवायचे मार्क्सवादी दलितचळवळ अभ्यासकांचे आटोकाट प्रयत्न
२. तीच विचारसरणी रोजच्या शिकवण्यात आणून विद्यार्थ्यांना ही त्याच विचारसरणीने प्रभावीत करणे

त्याला कुठली लगेच लागू पडतील अशी उत्तरं आहेत असं मला वाटत नाही. त्याला सध्याची समाजशास्त्राच्या अ‍ॅकेडेमिक्सची राज्यपातळीवरची दशा आणि राष्ट्रीय पातळीवरचे गेल्या ५-६ दशकांतले ट्रेन्ड्स कारणीभूत आहेत. त्यांचं निराकरण जर कुणाला करायचं असेल तर अतिशय धडाडीने आंतरराष्ट्रीय व राष्ट्रीय पातळीवर विविध संशोधनमंचांवर त्यांच्यासारखीच परिभाषा (क्लिष्टच असली पाहिजे असं नाही पण परिभाषा आणि आनुषंगिक सैद्धांतिक पक्की बैठक मात्र नितांत गरजेची आहे) वापरून एक स्वतंत्र 'डिस्कोर्स' उभा करून सातत्याने त्याचा पाठपुरावा केला पाहिजे. बीट देम अ‍ॅट देअर ओन गेम! शिवाय हेच संशोधन जनसामान्यांपर्यंत पोचवले पाहिजे, दलित चळवळीत अजूनही मनापासून काम करणारे अनेक बुद्धीवान लोक आहेत, अभ्यासक आहेत. त्यांना यात इन्व्हॉल्व्ह करून घेऊन या गोष्टी पुढे आणल्या पाहिजेत. हे करायची किती जणांची तयारी आहे? त्यांनी एकत्र येऊन हे करता येणार नसेल तर मग फक्त लिखित आक्षेप कितपत परिणामकारक ठरतील ही शंकाच आहे!

ते सर्व धर्माचा अभ्यास करीत होते. जे धर्म अभ्यासुन त्यांनी नाकारले ते का नाकारले हे सांगायचंच नाही? भारतीय संस्कृतीत जन्मलेला बौद्ध धर्मच त्यांना का स्वीकारावासा वाटला हेही सांगायचं नाही? >

राईट. तोच माझा मुळ प्रश्न आहे की आंबेडकर हे धर्मवादी होते की नाही, हे ह्या लेखावरून वाचकाल स्पष्ट होत नाही

मी वरची (मुळ लेखात असलेली दोन्ही पुस्तके आणि इतर आंबेडकर वाचलेले आहे म्हणूनच एक प्रश्न विचारला. मृ ने तो परिच्छेद दिला, ज्यातील काही वाक्य मी खाली टाकली आहेत.

Man must grow materially as well as spiritually. आणि But it cannot be too much emphasised that in producing equality society cannot afford to sacrifice fraternity or liberty. Equality will be of no value without fraternity or liberty. It seems that the three can coexist only if one follows the way of the Buddha.

मला असेही वाटते की आंबेडकर पण धर्माधिष्टित पण रॅशनल (कोणाला हे दोन्ही शब्द एकत्र येणेच मुळी जचणार नाही) सोसायटी स्थापन करायची होती असे म्हणता येते. आंबेडकरांच्या ह्या पैलू कडे कोणी फारसे लक्ष वेधले नाही असे वाटते. आणि म्हणून जेंव्हा अतुल ह्यांनी विषयाला हात घातला तेंव्हा चर्चेचा आनंद घेता येईल असे वाटले.

आंबेडकरांकडे चॉईस होते.
१. मुसलमान धर्म स्विकारावा. ह्यावर खूप चर्चा झाली आणि त्यांनी मग तो नाकारला.
२. इतर अनेक धर्म
३. आणि मातीतलाच धर्म स्विकारावा जो त्यांनी स्विकारला.

आणखी एक प्रश्न पडतो की त्यांनी धर्म विरहीत समाज (ज्यावर आजकाल मोठमोठ्या चर्चा अनेक विद्वान जगभर (मायबोलीवरही) करत असतात असा का निर्मिला नाही? बाबासाहेबांना धर्म आवश्यक वाटला का? का? की मार्क्सवादी तत्वज्ञानातील फोलपणा अभ्यासाने लक्षात आला म्हणून ते धर्माकडे परत वळतात?

ओके. तुमचं नक्की म्हणणं आधीच्या प्रतिसादात तितकंसं स्पष्ट झालं नव्हतं

तुम्ही म्हणता त्यात चूक किंवा गैर आहे असं मी काहीच म्हणत नाहीये. शिक्षकाने शिकवताना सर्वंकष परिप्रेक्ष्यातूनच विषय शिकवायचा असतो. जर तो शिकवत नसेल तर तो/ती वाईट/अयोग्य शिक्षक आहे असं म्हणायला हरकत नाही.
लिखाण सगळं तपशीलात शिकवायची गरज नसते. पण त्यात्या लेखक-विचारवंताने जेजे लिहिलं त्या प्रत्येकाची थोडक्यात ओळख करून ते ऐतिहासिक विश्लेषणाच्या कुठल्या पटलातून आलं, का आणि कसं आणि काय लिहिलं गेलं याचा किमान गोषवारा देणं आवश्यकच! मग त्या नंतर एखादं महत्वाचं टेक्स्ट निवडून ते तपशीलात शिकवलं जातं..

परत मी आधीच्या पोस्टमधे लिहिलं आहे तसं - याचं निराकरण करायचं असेल तर मी काही संभाव्य मार्ग सुचवले आहेत. शिवाय विद्यार्थ्यांनीही शिक्षकांवर आणि क्लासनोट्सवर न विसंबता स्वतःचं वाचन करावं, चिंतन करावं. कुणी अडवलं आहे? जोपर्यंत स्पूनफीडिंगवर विद्यार्थी पूर्णपणे अवलंबून रहातात, वर्गात प्रश्न विचारत नाहीत, शिक्षकांशी वाद घालत नाहीत तोपर्यंत शिक्षक त्यांचं बायस्ड शिकवणं बदलणार नाहीत!

चर्चा ३-४ लेव्हल वर सुरू आहे. एकाही ठिकाणी मार्क्सवाद, कम्युनिझम उर्फ साम्यवाद व त्या अनुषंगाने आलेली एक प्रकारची हुकुमशाही, भारताने स्वीकारलेला मध्यममार्गी समाजवाद, याबद्दलची आंबेडकरांचे पर्स्पेक्टिव्ह, याबद्दल मला तरी काही जाणवले नाही. मधेच एक छोटा फाटा होता (महेश व श्रीकांत यांचा), त्याला बरेचसे उत्तर धागाकर्त्यांनी दिले आहेच. त्याबद्दल नंतर कधीतरी.
अशोक सरांचे लिहिणे तिसरीच गोष्ट सांगते.

रिसेंट पोस्टीबद्दल, सेमिनार व पेपरपडू इ. बद्दल एक शंका.
>>शिक्षकाने शिकवताना सर्वंकष परिप्रेक्ष्यातूनच विषय शिकवायचा असतो.<<
कोणता शिक्षक? इथे आपण जर पोस्ट ग्रॅड विद्यार्थ्याबद्दल बोलत आहोत, तर शिक्षकाने शिकवायचे असते? की कसं शिकावे याचे मार्गदर्शन करायचे असते??
if u mean neutral perspective, and emphasizing AL aspects equally, then i agree. पण माझा मुद्दा थोडा अधीक मूलभूत दृष्टीने पहा ही अतुलभौना व वरदाताईंना विनंती.
अतुलभौ यूजीस्टूडंट पर्स्पेक्टिवने बोलतात. तै रिसर्चर्स बद्दल बोलतात. असे मला वाटले.

अतुल ठाकूर,

तुमचा वरील संदेश पटला. निवडक भाग उधृत करून लेखकाला एका विशिष्ट चौकटीत बंदिस्त करण्यात पोथीनिष्ठांची बुद्धिमत्ता खर्ची पडत असते.

१.
>> फक्त विशिष्ट "सिलेक्टीव" भाग शिकवण्यात काहीतरी "हिडन अजेंडा" आहे तर त्यात काही गैर आहे काय?

आजिबात गैर नाही. फक्त निवडक भाग सतत मांडल्याने दुसरी बाजू चर्चिली जात नाही. आंबेडकरांचंच उदाहरण घ्या ना. थॉट्स ऑन पाकिस्तान पुस्तकात (मी वाचलं नाहीये) जी मतं व्यक्त केली आहेत त्यानुसार दलितांना मुस्लिमांपेक्षा हिंदू अधिक जवळचे आहेत. १९५६ ला हिंदू धर्म त्यागून दुसरा धर्म स्वीकारायचं ठरवलं तेव्हा भारताच्या परंपरेशी ज्याची नाळ सहज जुळू शकते (किंवा जुळलेली आहे) असा बौद्ध धर्म पत्करला. त्यांना मुस्लिम व ख्रिस्ती नेत्यांनी अनेक प्रलोभने दाखवली होती पण ते बधले नाहीत. भारतीय परंपरा आणि संस्कृतीची त्यांना सूक्ष्म जाण होती.

ज्या कारणासाठी आंबेडकर मुस्लिम वा ख्रिस्ती बनले नाहीत त्या कारणाकडे पुढे दुर्लक्ष केले गेले. त्यातून पुढे दलित मुस्लिम महासंघ अशी थेरं उभी राहिली. त्यामुळे अशा ठिकाणी 'हिडन अजेंडा'चा वास मारतोच.

२.
>> मी "फॅक्टस" हा शब्द समाजशास्त्रीय परीभाषेतला म्हणुन वापरला नाही.

"फॅक्टस" चा जो अर्थ तुम्हाला अभिप्रेत आहे त्यात आंबेडकरांच्या मतांचा अंतर्भाव आहे. मराठीत ज्याला तथ्ये म्हणतात ती मतनिरपेक्ष असावीत अशी अपेक्षा आहे. म्हणून "फॅक्टस" म्हणजे प्रत्यक्ष घडलेली घटना असा अर्थ साधारणपणे लावला जावा (असं मला वाटतं).

त्यामुळे एक समीकरण मांडावंसं वाटतं :

तत्त्वमत (थियरी) = तथ्ये (फॅक्ट्स) + दृष्टीकोन (पर्स्पेक्टिव्ह)

हेच समीकरण इतिहासाच्या बाबतीतही पूर्वी मांडलं होतं. त्यास प्रोत्साहनपर प्रतिसाद मिळाला होता. असे (वा यासारखे) समीकरण समाजशास्त्राच्या संदर्भात लावता येईल का? आपले मत ऐकायला आवडेल.

आ.न.,
-गा.पै.

मी पीजी स्टुडन्ट पर्स्पेक्टिव्हने बोलतेय आपल्याकडे समाजशास्त्रांमधले यूजी हे बहुतेक होपलेस आणि भिकार दर्जाचे असते (क्वचित एखाददुसरा अपवाद असेल). त्यामुळे एखादी गोष्ट विश्लेषणात्मक रीतीने कशी पहावी याचं शिक्षण पीजीतच घ्यायला लागतं. स्वतंत्र विचार आणि वाचन करायची सवय आपल्याकडे दुर्दैवाने यूजीतही लावली जात नाही. अशा वेळेला पीजी शिक्षकाचं काम जास्त अवघड झालेलं असतं.

मी पीजी विद्यार्थी आणि शिक्षक या दोन्ही भूमिकांच्या अनुभवातून लिहिलेली पोस्ट आहे त्यामुळे मी जेव्हा सर्वंकष परिप्रेक्ष्य म्हणते तेव्हा अगदी बेसिक माहितीपासून ते प्रत्येक विद्यार्थ्याला आपापलं विश्लेषण कसं करता येईल या टप्प्याला हात धरून आणून ठेवण्यापर्यंत टप्पेही यातच अंतर्भूत आहेत. शिक्षक आणि विद्यार्थी दोघांनाही यात नेहेमीपेक्षा थोडे जास्त कष्ट घ्यावे लागतात पण अजिबातच अवघड नसतं ते.. मुळात संशोधक म्हणून जो काही शिक्षकाचा अजेन्डा असतो त्यापासून थोडं दूर सरकून, एका शिक्षणक्रमात जे आहे ते व्यवस्थित, वस्तुनिष्ठपणे, स्वतःचे 'वर्किंग्/डेव्हलपिंग टेनेट्स' मधे न आणता शिकवणे अपेक्षित असते. स्वतःला जे माहित आहे ते आणि तसंच फक्त शिकवायचं नसतं तर अभ्यासक्रमाची आणि विद्यार्थ्यांची गरज ओळखून त्याप्रमाणे शिकवायचं असतं हे अगदी बेसिक तत्व आहे

जन्मजात संस्कारामुळे पूर्वी बाबासाहेबांच्या लिखाणापासून दूर होतो पण सध्या मित्रमंडळीमुळे त्याचं लिखाण वाचण्याची संधी मिळतेय. उत्सुकता निर्माण झाली आहे आणि ती शमविण्यासाठी त्यांच्या संबंधित काहीही दिसलं तर लगेच वाचून काढतोय, या धाग्यावर पण चांगली चर्चा चालू आहे काही अपवाद वगळता.

>>पूर्वी बाबासाहेबांच्या लिखाणापासून दूर होतो पण सध्या मित्रमंडळीमुळे त्याचं लिखाण वाचण्याची संधी मिळतेय. उत्सुकता निर्माण झाली आहे

आदरयुक्त दरारा वाटावा असे विचार मंथन आणि विपुल लेखन करणार्‍यांच्या मांदियाळीत बाबासाहेबांचा क्रमांक हा फार वरचा आहे.
असो येथे दिग्गज लोक चांगली अभ्यासू चर्चा करीत आहेत त्यातुन बरीच माहिती मिळू शकेल.