'चोखेर बाली ' - स्नेह-प्रेमाचे रवींद्र-संगीत

'चोखेर बाली ' - स्नेह-प्रेमाचे रवींद्र-संगीत

१९०३ मध्ये लिहिलेल्या रवींद्रनाथ ठाकुरांच्या 'चोखेर बाली' या कादंबरीचा मराठी अनुवाद ‘चक्षुशल्य’ ( श्री शंकर बाळाजी शास्त्री यांनी केलेला व साहित्य अकादमीने प्रकाशित केलेला ) कालच्या मैत्रीदिनी योगायोगाने वाचनात आला. स्नेहाचे, प्रेमाचे मधुर आणि रौद्र स्वर गुंफलेले हे रवींद्रसंगीत वाचताना मन मोहून गेले. मूळ कलाकृतीच्या आशयगर्भापर्यंत रसिकाला नेणे, भाषेची ,संस्कृतीभिन्नतेची कुठूनही बाधा होऊ न देणे, आपल्याच शैलीची महत्ता न मांडणे हे भाषांतरकाराचे काम, ते शास्त्रीजींनी चोख केले आहे. कथानकात आपण अलगद हरवत जातो.

हे भारताच्या महाकवीने कादंबरीचा आकृतीबंध स्वीकारून लिहिलेलं गद्य. का कोण जाणे , कवींनी लिहिलेलं गद्य मला अतिशय प्रिय आहे अन एरवी इतरांच्याही गद्यात उतरून येणारी सूक्ष्म काव्यात्मता ललित लेखनाला अजरामर अशी काही झळाळी देते यावर माझा विश्वास आहे.

चोखेर बाली, चार तरुण स्त्री-पुरुषांच्या कौटुंबिक भावविश्वाच्या चतु:सीमांमध्ये उसळणारा विकार- विचारांचा महासागर.

महेंद्र, डॉक्टरीचा अभ्यास करणारा ,आई राजलक्ष्मी अन काकी संतानहीन विधवा अन्नपूर्णा यांच्या लाडात वाढणारा लहरी मुलगा.
बिहारी, त्याचा परम मित्र, तोही त्याच्या त्या तसल्या लाडाकोडात भरच घालणारा.स्वतःला लोपवण्यात आनंद मानता-मानता कथानकाच्या क्रमात हळुहळू, दु:खी होत गेलेला. छोट्या मनाच्या स्वयंकेंद्रित महेंद्रचा हा मोठ्या मनाचा अनुचर, मित्र.
विनोदिनी , महेंद्रला आईच्या-राजलक्ष्मीच्या-मैत्रिणीची सांगून आलेली ,तुलनेने सामान्य परिस्थितीतील पण सुशिक्षित मुलगी, हे स्थळ महेंद्रने उडवूनच लावले.मग तो नाहीतर हा म्हणून बिहारीलाही विचारणा झाली, त्यानेही ही 'महेंद्राने टाकून दिलेली मिठाई खाणे' नाकारलेय.
आशा, ही अन्नपूर्णाकाकीने विवाहप्रस्तावात आणलेली मुलगी , अन्नपूर्णेने आपल्या मुलाला प्रस्ताव आणणे राजलक्ष्मीची मुलाबद्दलची स्वामित्वभावना दुखावणारे, तसे ती टाकून बोलतेही विधवा जावेला.
या दोन जावांचेही एक उपकथानक पडद्यामागे धुमसते आहे. व्यथित होणारी, स्वतःला बिहारीसारखीच लपवणारी, लोपवणारी अन्नपूर्णा मागेमागे रहाते. गृहकलह नको म्हणून दोघीही आळीपाळीने देशांतराला जातात, तरीही दोन्ही जावांमध्ये अनाकलनीय असे प्रेम आहे, एकमेकींची काळजी आहे.

उगीच आईला दुखावणे नको,काकीला व आपल्यालाही त्याचा त्रास होईल हे जाणून महेंद्र बिहारीसाठी म्हणून आशाला थाटमाटात पहायला जातो. इथे बिहारीला गृहित धरण्याची हद्द आहे.पुढे आशाला पहाताच तिच्या रूपाच्या असीम मोहात पडून महेंद्र तिला पसंत करतो हा त्यावरचा कळस.या लाडावलेल्या पुत्राचे तिच्याशी लग्नही होते अन अपार आसक्तीने भरलेल्या त्यांच्या दांपत्यजीवनाला सुरुवातही.

या चौघांच्या आयुष्यांचे, भावनांचे, व्यक्तित्वांचे,परस्परसंबंधांचे आणि त्यातल्या विरोधविकासी परिवर्तनांचे हे कथानक.

विनोदिनी अन्यत्र विवाह होऊन विधवा होते अन राजलक्ष्मी तिच्या निराधार अवस्थेची दया येऊन तिला घरी आणते.

विधवा विनोदिनी आणि नवविवाहिता आशा दोन्ही स्त्रिया अशाप्रकारे महेंद्र आणि बिहारी यांना दोघांनाही सांगून आलेल्या, हा पूर्वेतिहास प्रत्येकाच्या मनात निरनिराळ्या स्वरूपात नांदतो आहे. यातच परस्पराकर्षणांचा एक अनोखा गोफ अव्यक्त स्वरूपात चौघांच्याही मनात आहे, जो पृष्ठस्तरावर ही माणसे आणणार आहेत की काळ, रवींद्रच ठरवतील.आणि त्यांनी हे काम किती नितळतेने केलेय.एखाद्या मानसशास्त्रज्ञाच्या कुशलतेने आणि कवीच्या अंगभूत सूक्ष्मसंवेदनेने.

विनोदिनी आशासमोर मैत्रीचा प्रस्ताव ठेवते. ज्या घरात ती आश्रयार्थ आली आहे त्याच घरातील समवयस्क नववधूशी मैत्री करावीशी वाटणे नैसर्गिकच. पण याच निसर्गात भावी संघर्षाचीही बीजे आहेत हे सूज्ञ विनोदिनीला जाणवते आहे. आधीच सावध करावे अन तो संघर्ष टाळावा जणू अशा शुद्ध हेतूने ती नर्मविनोदाने एकमेकींचे टोपणनाव एकमेकींसाठी 'चोखेर बाली ' ( म्हणजेच चक्षुशल्य, शब्दशः डोळ्यात गेलेला, तेथे खुपणारा वाळूचा कण' ) ठेवते, बंगाली जनजीवनात टोपणनावे प्रचलित असतातच.

इथे सुरू होतो एक अजब उंदरामांजराचा खेळ.फक्त उंदीर कोण अन मांजर कोण हे शेवटपर्यंत कळत नाही, कदाचित मानवी विकारवशता, कदाचित घराच्या कोंडलेल्या सीमित अवकाशातील नियतीची शक्ती.. जगण्यातले इंद्रधनुष्यी रंग अन काळोखे कोपरे शब्दात उतरवणे हे रवींद्रांचे यश, मानवी स्वभावाचा, आयुष्याच्या रहस्यमयतेचा त्यांचा अभ्यास.

रात्रंदिवस उत्शृंखल प्रणयाचा अतिरेक होऊन महेंद्र अन आशाचे दांपत्यजीवन काळवंडते आहे, त्याचे रंग उतरत आहेत. विनोदिनी त्यांच्या परिघात एक नवी मिती, नवी ऊर्जा घेऊन आली आहे. या हुशार, सुशिक्षित, कलासंपन्न मैत्रिणीकडे ते ते आहे जे साध्याभोळ्या आशाकडे नाही.ती त्यांच्या दांपत्यजीवनात रंग भरते आहे, त्यांचा रोजचा आहारविहार ,शृंगार नव्या कल्पकतेने सजवते आहे यातच आशा मश्गुल,खूष आहे. एका विचित्र उत्साहाने घरातलीच ही माजघरात लपणारी आश्रित मैत्रीण नवर्‍यासमोर आणावी, त्यांचा स्नेह जोडावा असे तिला या मैत्रीच्या भरात वाटते आहे .सरळ मनाच्या माणसांच्या बाबतीत अनेकदा घडते.

इकडे अन्नपूर्णेच्या प्रस्तावातून घरात आलेली, सुंदर भोळी पण गृहकृत्यकौशल्यविहीन सून आणि तिच्या मोहात आईला, आपल्या मेडिकलच्या अभ्यासालाही पार विसरणारा मुलगा राजलक्ष्मीला सलतो आहे. अशात विनोदिनी- जी मूलतः तिला स्वतःला सून म्हणून हवीच होती ती घरात एका विपरित परिस्थितीत का होई ना आली आहे, घरातली सर्व कामे निगुतीने, अभिरुचीसंपन्नतेने करते आहे.महेंद्रलाही आशाच्या गावंढळपणाची विनोदिनीमुळे नवी जाणीव होते आहे, विनोदिनीच आपल्याला खरे तर सुयोग्य होती हे आता त्याला कळले आहे. एकूण, विनोदिनीचे चोहीकडून लाड अन तिची आशाशी प्रच्छन्न तुलना घरात सुरू झाली आहे.

आणि विनोदिनी ? तिचे अकालवैधव्याने, परिस्थितीने कोळपलेले तल्लख तेजस्वी व्यक्तित्व या दांपत्याचा शृंगार सजवताना , पहाताना पालवते आहे. नको नको म्हणत ती आणि महेंद्र एकमेकांच्या आसक्तीत गुरफटत जात आहेत, एकमेकांसाठी एकांतक्षण चोरून त्यांची माधुरी चाखत आहेत . एक आग तिच्या अतृप्तीतून तिने बिनदिक्कतपणे जागवली आहे. भोळ्या मैत्रिणीवर जिवापाड प्रेम करतानाच तिच्या संसाररसाचा थोडासा आस्वाद आपण घेतला तर काय बिघडते असा पवित्रा तिच्या धीट, पर्युत्सुक मनात जागला आहे.

चौकोनाचा चौथा कोन बिहारी! तो सारे पाहतो आहे,खिन्न झाला आहे. विनोदिनीबद्दल उघडपणे त्याने महेंद्रला धोक्याची सूचना दिल्यावर महेंद्रची प्रतिक्रिया भेकडपणाची आहे. तो बिहारीवरच आशेवर आधीपासूनच अनुरक्त असण्याचा आरोप करून त्याला घायाळ करून टाकतो. आशाही या न केलेल्या अमर्यादेचे ओझे उगीचच दीर्घकाळ वागवत रहाते.

विनोदिनी एकूण घटनांचे गर्भितार्थ जाणून जायला उठते तर तिच्या म्लान निराधारतेची दया येऊन तिला पुनः सर्वजण थांबवतात, तिला तरी कुठे मनोमन जायचे असते ? मात्र या शल्यक्रियेत तिचे अधिक लक्ष बिहारीच्या सेवाशील, नि:स्वार्थ अन स्पष्ट्वक्त्याही व्यक्तित्वाकडे वेधले जाते, बिहारीलाही अधिक परिचयातून (जो एका सुंदर रंगवलेल्या वनभोजन प्रसंगी होतो ) विनोदिनीच्या व्यक्तित्वातल्या बाह्यतः विलासी वाटणार्‍या पण अंतर्यामी उपाशीपोटी तपश्चर्या करत बसलेल्या तापसीचा परिचय होतो.उभयतांमध्ये एक नवेच आणि खरे प्रेम जागते पण बिहारी विनोदिनीच्या संशयातून बाहेर येत नाही. भरकटलेल्या महेंद्रच्या हाती विनोदिनीच्या नावेचे निरुपाय सुकाणू जाते.

पुन; विनोदिनी आणि महेंद्र.
दैनंदिन जीवन. असंख्य घटना. एकमेकांपासून दूर जाण्याच्या प्रयत्नात आकर्षणाचा वाढता आवेग.महेंद्रचे वस्तीगृहावर रहायला निघून जाणे.आशेच्या हस्ताक्षरात त्याला विनोदिनीची भाषा असलेली विरहव्याप्त पत्रे येणे. एकीकडे पत्नी आशाच्या निरागसतेमुळेही महेंद्रचे कासावीस होणे.शेवटी होतोच बोभाटा असल्या चोरट्या प्रेमाचा,मग बदनामी. आशाचे या दुहेरी विश्वासघाताने -नवरा आणि जिवलग मैत्रीणीवरील अमर्याद विश्वासाचा झालेला चुथडा- उद्ध्वस्त होणे. अभिमान अन अपमान दोन्ही भावनांत जळत रहाणे. विनोदिनीने घर सोडून आपल्या जीर्ण घरी मूळ गावी जाणे अन आता तिच्यासाठी लाजलज्जा सोडलेल्या महेंद्रने तिच्यामागोमाग तिथेही येऊन तिची बदनामी करणे.पुनः सर्वदिश निरुपाय होऊन त्याच्याबरोबर तिने गावोगाव फिरत रहाणे, मनात चढत्या श्रेणीने बिहारीच्या पवित्र, अविचल प्रेमाचे स्मरण करत.

शरदचंद्रांपेक्षा आटोपशीर अवकाशात अन कमी पात्रयोजनेत रवींद्रांनी आपला कथासंसार उभा केला आहे. त्याचे अक्षुण्ण सौंदर्य त्यातील मोजक्या व्यक्तींच्या ठाशीव चित्रणात आहे. स्वतः निर्माण केलेल्या नियतीशी झगडत यातले प्रत्येक व्यक्तिमत्व अधिक खुलत जाते आहे, जगण्याच्या अग्निपरीक्षेत तपःपूत होते आहे.

बिहारी.. सुरुवातीला उपेक्षित वाटलेला , स्वतःला इतरांच्या सेवेत लोपवून टाकणारा , एका अनाथ बालकाचे पालकत्व घेऊन त्यातच मन रमवणारा, लोकसेवेसाठी आपली मालमत्ता लोकार्पण करणारा बिहारी. हा बिहारी कादंबरीचे कथानक आणि विनोदिनी व आशा या दोन्ही टोकाच्या प्रवृत्तींच्या स्त्रियांचे मन वेगवेगळ्या प्रकारे व्यापत जातो, अंती कथेचा खरा नायक ठरतो.उगीचच एक तुलना मनात येते.. एमिली ब्राँटेच्या वुदरिंग हाइट्स मधला हीथक्लिफ या अशाच सर्वांगीण उपेक्षेतून अंगभूत खलप्रवृत्तींच्या आहारी जाऊन प्रेमाच्या शक्तीचे सूडनाट्यात रुपांतर करतो.इथे उलट घडते.बिहारीच्या या संतप्रवृत्तीमध्ये बाधा एकच, त्याला सतत येत असलेला विनोदिनीच्या प्रेमाचा संशय.हे क्रमप्राप्तही आहे कारण त्याच्या नजरेला तर ती महेंद्रबरोबर गावोगाव वहावत जाताना दिसते आहे.

या पूर्ण कथानकात पत्रे, त्यांचे न मिळणे किंवा मुद्दाम हाती पडू न देणे किंवा ज्याला ती लिहिली आहेत त्याच्याऐवजी दुसर्‍यानेच ती वाचणे इत्यादि माणसांमधील संवादात बाधा आणणारे विक्षेप पुष्कळ आहेत पण कुठेही ते कृत्रिम वाटत नाहीत. फक्त बिहारीच्या अलाहाबादमधील घराच्या पत्त्याचा महेंद्रसहित गावोगाव भरकटणार्‍या विनोदिनीला लागलेला शोध मात्र काहीसा फिल्मी योगायोग वाटतो. असले योगायोगही आयुष्याचा एक फार महत्त्वाचा भाग असतातच हेही तितकेच खरे ! विनोदिनी तिच्याबरोबर प्रवासात असलेल्या महेंद्रला तिथे खेचत नेते अन बिहारीची प्रतीक्षा करत बसते तो कथाभाग या सार्‍या विपर्यस्त प्रेमकथेचा परमोच्च बिंदू आहे.

शेवटी बिहारी विनोदिनीला लग्नाची मागणी घालून कथानकाची परिपूर्ती करतो, आणि ती मात्र ते प्रेम स्वीकारून पण तो प्रस्ताव अव्हेरून विरागी अन्नपूर्णेबरोबर काशीला निघून जाते. राजलक्ष्मीची विनोदिनी अन्नपूर्णेजवळ, अन्नपूर्णेची आशा भरल्या घरसंसारात राजलक्ष्मीजवळ.

अनेक अर्थांनी सूक्ष्म सूक्ष्म काव्यात्म न्याय साधत,एका-एका व्यक्तीचे दु:खदाहातून झालेले विकसन दाखवत कवीचे कथानक पूर्ण होते तेव्हा आपल्या सौंदर्यजाणिवेत भर पडलेली असते ,दु:खाची छटा काळीज व्यापून रहाते तरीही.

स्वतः रवींद्रांनी 'चोखेर बाली'चा शेवट असा असायला नको होता ही खंत नंतर व्यक्त केलेली आहे.

रवींद्रांनी जाणिवेच्या पातळीवर रचलेले हे कथानक मला नेणिवेतील एक चिरंतन व्यूह स्पष्ट करताना दिसते. स्नेह-प्रेमाचा या कथानकातील चौकोन आपल्या आत एखाद्या बहुभुजाकृतीसारखा बहुविध शक्यता वागवतो. तो एकीकडे अतिअर्वाचीन आणि दुसरीकडे अतिप्राचीन साहित्यातील मुक्त विचारांनी भरलेला आहे, भले आचरणावर संस्कारांचे दडपण असो.

भारतीय स्त्रीजीवनातले सुखदु:ख, पराकोटीचे परावलंबित्व,रुढीग्रस्ततेतले भयंकर अन्याय,त्यातून येणारी अतृप्ती, बळावणारी धिटाई व शेवटी पुनः परिस्थितीशरणतेचेच उन्नयन करणारा समाज त्यांनी शंभर वर्षांपूर्वी असा चितारला आहे की हे कथानक आजचेच वाटावे.त्यातल्या मैत्रीभावनेच्या चित्रणातील व्यामिश्रता तर कालातीत आहे.म्हणून तर शंभर वर्षांनी रितुपर्णो घोष सारख्या संवेदनशील दिग्दर्शकाला २००३ मध्ये त्यावर चित्रपट काढावासा वाटला..म्हणून तर आजही या पुस्तकाचे वाचन हा एक समकालीन संवेदनांचा उत्सव वाटतो आहे..

-भारती बिर्जे डिग्गीकर