कोठडी- स्वातंत्र्यवीर सावरकर: एक अधुरे शब्दशिल्प-एक स्मरणांजली

कोठडी- स्वातंत्र्यवीर सावरकर: एक अधुरे शब्दशिल्प
(स्वा. सावरकरांनी दि.२६-०२-१९६६ रोजी प्रायोपवेशन करून वयाच्या ८३ व्या वर्षी देहविसर्जन केले.
त्यांचे नम्र स्मरण.)

"लिंपुनि शिंपुनि जें । कायतरी
सजविसी दिवस भरी
बंदि मंदिर तें। एकादा
महाल वा सोनेरी?"

अजि नचि केवल या। बंदिच्या
भिंति त्या भुयारांच्या
रक्षिति अवसेसी। माझ्या ज्या
पासुनिया पुनवेच्या

"तरि रे कोठडीच्या। या क्रूरा
भिंती तोडुनी धीरा
झटशील तरी होई। न क्वचित का
पूर्ण मुक्तता शक्या?''

पूर्णा? अजि ना ना । मातीच्या
भिंति भंवति या साच्या
दगडी भिंती दुज्या!

"आशा सोडिना या जगतीं
दगडांच्याही या भिंती
धुळीला रे मिळती
तटहि किती
तडकूनिया तुटती!"
तरिही काय? अहो । आंशिक ती
शक्य "पूर्ण" ना मुक्ती
या तटांपुढती। बंदिच्या
क्षितिजांच्याही भिंती!

"परिसूं परि आम्ही । कुणीकुणी
त्याही ओलांडोनी
वृत्तींच्या क्षितिजा । वरिलीची
पूर्ण मुक्तता त्यांनी!"

रंगात उषेच्या आणी । सांजेच्या
चित्रिलें विश्वकर्म्यानें। ज्या साच्या
आकाश छता त्या। "मी"च्या।
हलक्यांच्या हंसू-असूंच्या या।
झोपाळ्यावरतीचि झुलत तया
पाहत होतों कीं। होतें जों
दिसत तोवरीं तरि त्यां!

स्वा.सावरकरांच्या कोठडी या कवितेचे हे हाती आलेले स्वरूप संस्करण पूर्ण न झालेल्या कवितेसारखे तर आहेच,शिवाय त्यात प्रक्षिप्त/ पुनः लिहून काढताना अपभ्रंश /अर्थविपर्यास झालेले शब्द असण्याचीही शक्यता वाटते कारण त्यांचा अर्थ नीटसा लागत नाही,शेवट अपुरा वाटतो.कवितेबरोबरच उपलब्ध असलेल्या कुण्या आत्मीयाने लिहिलेल्या ओळी अशा आहेत -
''अंदमानात कैद्यांना स्वत:ची कोठडी स्वत:च साफ करावी लागे. ती साफ करतांना तात्यांच्या मनात आलेले विचार या कवितेतून त्यांनी मांडले.''
दिलेले शब्दार्थ: अवसेसी-हा निराशा-तिमिरात गुरफटलेला काळ, पुनवेच्या- मुक्त जीवनाचा आनंदी दिवस.''

बस्स इतकेच.इतक्या सामग्रीवरून एका तेजस्वी,एकाकी जीवनाचे एक नि:श्वसित चितारायचे आहे.

थोडी पूर्वपीठिका . १९११ मधे अंदमानच्या अंधारकोठडीत स्वा.सावरकर पन्नास वर्षे कारावासाची शिक्षा भोगण्यास प्रविष्ट झाले ! पार्श्वभूमी होती मदनलाल धिंग्रांनी केलेला कर्झन वायलींचा वध, ज्याचे थेट लंडनच्या आगाखान यांनी इंग्रजांची मर्जी सांभाळण्यासाठी घेतलेल्या लब्धप्रतिष्ठितांच्या शोकसभेत स्वा. सावरकरांनी शोकप्रस्तावाला जाहीर विरोध करून केलेले समर्थन,त्यांच्या 'अभिनव भारत' या संस्थेच्या वाढत चाललेल्या क्रांतीकारक हालचाली,सावरकरांचे अग्निगर्भ लेखन,त्यातून सिद्ध झालेले खुदिराम बोस व अनंत कान्हेरेंचे हौतात्म्य.
''शुक पंजरी वा हरीण शिरावा पाशी| ही फसगत झाली तैशी |
भूविरह कसा सतत साहू या पुढती | दश दिशा तमोमय होती |''

आपल्याच वरील कवितेत आर्तव्याकुळ भाववादळात उन्मळलेले सावरकर आता कठोर निर्धाराने कोठडीत स्थिरावले होते.

तेथे होता पाहुणचार दंडाबेडी अडकवून टांगले जाण्याचा,तेल गाळणार्‍या कोलूस जुंपले जाण्याचा, अंधारमय भयावह एकांतवास सोसण्याचा.

त्या तशा वातावरणातही सावरकरांनी तेथे संप घडवून आणले,तेथल्या छळाच्या वार्ता बाहेरच्या जगास पोचवल्या, साक्षरतेचे (अन क्रांतीच्या रचनात्मक पैलूंचीही शिक्षण देणारे !) वर्ग तेथे चालवले, निकृष्ट अन्नाविरुद्ध आवाज उठवला, तेथल्या देशभक्त कैद्यांचे जीवन सुसह्य केले.

या सगळ्या रक्तरंजित दमनकथेत कवितेचे काय करायचे? परिस्थितीपुढे हार न मानणार्‍या महाकवीला कुणी कागद पेन्सीलही द्यायला तयार नव्हते कारण त्या लेखणीचे ओजच तर संपवायचा डाव होता..

याच कोठडीच्या भिंतीवर घायपात्याच्या काट्याने महाकाव्य लिहिण्याचा अश्रुतपूर्व संकल्प सावरकरांनी मग केला..याशिवाय बर्‍याचशा कविता त्यांना मुखोद्गत असत व सुटका होऊन बाहेर जाणार्‍या कैद्यांकडून त्या पाठ करून घेऊनही स्वातंत्र्यवीर त्या जगापर्यंत पोचवीत. या अत्यंत प्रतिकूलतेत किती कविता नि:श्वसितांसारख्या विरून गेल्या असतील किंवा मूळ स्वरूप बदलूनही बाहेर पोचल्या असतील.

ही कविता अशांपैकी एक वाटते.

तर ती ही कोठडी. कैद्यांनी आपली आपण साफ करायची.

कवितेत दोघेजण बोलत आहेत. अर्थातच कोठडीच्या एकांतवासात दुसरे कोण असणार आहे? सावरकरांचा स्वतःशीच संवाद चालला आहे. आणि तो बर्‍यापैकी पुरेसा नाही का ? त्यांच्या तोलामोलाचा संवाद त्यांच्याशी साधणारे असे कोण आहेत खरोखरी एरवीही ?शिवाय त्यांच्या आतमध्येच किती भूमिका गजबजल्या आहेत. एक महाकवी, एक विज्ञाननिष्ठ संशोधक,धर्मविशारद,इतिहास-अभ्यासक,भाषा-शुद्धीकरण विचारक,ज्योती;शास्त्रज्ञ, एक क्रांतीकारी स्वातंत्र्यसेनानी,एक समाजसुधारक, एक राष्ट्रचिंतेत राहून गेलेल्या अध्यात्मसाधनेचा उपासक ..एकाच आयुष्यात हे सारे साकारायला एरवी वेळ पुरला नसता पण हा बंदीवास कसा कनवाळूपणे मदतीला आला अन मुक्त चिंतनाला वाव मिळाला आहे !

या कवितेतले दोघे म्हणजे स्वातंत्र्यवीरांच्या दोन वृत्ती आहेत,किंचित दोलायमान, कामात रंगून जात भवतालाला न्याहाळणारी एक 'जगणारी' वृत्ती तर तिला खोचून, डिवचून, प्रश्न विचारून ,आत्मविकासाच्या शक्यता शोधायला लावणारी दुसरी वृत्ती -अलिप्तपणे 'बघणारी ' ..

'या सनातन जीवनवृक्षावर दोन सुंदर पंखांचे मित्रपक्षी रहातात.एक पक्षी झाडाची फळे चाखतो,जगतो,दुसरा पक्षी केवळ पहिल्याला साक्षीभावाने 'बघतो..'
''द्वा सुपर्णा सयुजा सखाया समानं वृक्षं परिषश्वजाते
तयोरन्य: पिप्पलं स्वादत्त्यनश्यन्ननो अभिचाकशीति''
मुंडकोपनिषदातल्या या श्लोकाची आठवण देणारा हा आत्म-संवाद..

पहिल्या कडव्यात प्रश्नकर्ते सावरकर स्वतःलाच कडू उपहासाने विचारताहेत-
"लिंपुनि शिंपुनि जें । कायतरी |सजविसी दिवस भरी|
बंदि मंदिर तें। एकादा | महाल वा सोनेरी ?"
''दिवसभर लिंपून शिंपून काहीबाही सतत सजवतो आहेस ती ही तुझी कोठडी की एखादा भपकेबाज राजमहाल? ''
उत्तर असे आहे-
-अजि नचि केवल या। बंदिच्या| भिंति त्या भुयारांच्या |
रक्षिति अवसेसी। माझ्या ज्या | पासुनिया पुनवेच्या |
या फक्त माझ्या बंदिवासी भुयाराच्या भिंती समजू नकोस ! माझ्या अमावास्येचं ,माझ्या निराशेचं माझ्या आनंदापासून, माझ्या मुक्तीपासून त्या रक्षण करताहेत !!
प्रश्नापेक्षाही तिरकस उत्तर ! ही अंधारकोठडी माझ्या आयुष्यातल्या निराश काळो़खाचं आनंदप्रकाशापासून रक्षण करते आहे !

'नाथाच्या घरची उलटीच खूण ' तसं हे उत्तर.अन्यायाने मिळालेल्या कारावासाची केलेली ही स्तुतीमिषाने केलेली निंदा, की पुनवेचा आनंद खर्‍या अर्थाने समजण्यासाठी आधी काळोखी निराशा पूर्ण उपभोगावी लागते याची जाणीव ?खरे तर दोन्ही !

संवाद पुढे सुरूच आहे..
"तरि रे कोठडीच्या। या क्रूरा |भिंति तोडुंनी धीरा
झटशील तरी होई। न क्वचित का| पूर्ण मुक्तता शक्या?''
पुढचा प्रश्न-'' अरे वेड्या, ही कोठडी सजवायचे सोडून या क्रूर भिंती धैर्याने तोडून का टाकत नाहीस ?निदान पूर्णपणे मुक्त तरी होशील!''

-पूर्णा? अजि ना ना । मातीच्या |
भिंति भंवति या साच्या| दगडी भिंती दुज्या!
उत्तर साधेच आहे. किंचित विमनस्क.कसे शक्य आहे पूर्ण मुक्त होणे ? या कोठडीच्या भिंती मातीच्याच आहेत पण याभोवती दुसर्‍या विशाल दगडी भिंतींचा तट आहे ना.

..सावरकरांना आठवत असेल तो मार्सेल्सच्या सागरात उडी घेऊन सुटकेचा केलेला एक विफल प्रयत्न ! तिथे थोडी तरी आशा होती. त्या तसल्या गारढोण पाण्यात त्या क्षीण शरीराने केवळ इच्छाशक्तीच्या बळावर फ्रान्सचा किनारा गाठला होता. इतके झाल्यावरही वैफल्य पदरी आले होते.. आंतरराष्ट्रीय संकेतांचा भंग करून दंडेलशाहीच्या बळावर ब्रिटिश पोलिसांनी त्यांना पकडले होते व आंतरराष्ट्रीय न्यायालयातही न्याय मिळाला नव्हताच. इथे अंदमानात तर सुसज्ज छळछावणी होती..आपल्या 'काळे पाणी' या कादंबरीत सावरकरांनी अंदमानच्या काळ्या पाण्याच्या शिक्षेतून पळून जाण्याचा शोकान्त विफल प्रयत्न चितारला आहे त्याअर्थी त्यांनी निदान कल्पनाशक्तीने तो विचार अजमावून तो पर्याय खोडून टाकला असला पाहिजे.

पुनः नवे प्रश्नावर्त, अधिक खोलात जाणारे-
"आशा सोडिना |या जगतीं| दगडांच्याही भिंती
धुळीला रे मिळती|तटहि किती|तडकूनिया तुटती!"
'' असा हताश होऊ नकोस रे! या जगात दगडांच्या भिंती धुळीला मिळतात ना ? प्रचंड तटही लाटांच्या मार्‍याने तडकून तुटतात मग तुझ्या प्रयत्नाला का नाही यश येणार ?''

याही प्रश्नाचे स्वतःलाच दिलेले उत्तर- आताचे हे उत्तर या कवितेला अकल्पित वेगळ्याच उंचीवर नेणारे, तपस्वी-तत्त्वज्ञाचे उत्तर-
-तरिही काय? अहो । आंशिक ती|शक्य "पूर्ण" ना मुक्ती
या तटांपुढती। बंदिच्या |क्षितिजांच्याही भिंती!
या भिंतीमधून सुटका ही सुद्धा आंशिक सुटका आहे, पूर्ण मुक्ती नाहीच कारण या जीवनाच्या बंदिवासाला क्षितिजाच्या भिंतींची राखण आहे !

एका विलक्षण वीरवृत्तीच्या आणि त्यागी आयुष्यानुभवातूनच सिद्ध होऊ शकते अशी दृष्टी, असे ज्ञात्याचे पाहणे. बंदिवास तर पाचवीला पुजला आहे. ही जन्मठेप, नंतरचीही स्थानबद्धता- आयुष्यालाच बेड्या पडल्या आहेत पण विचार मात्र शुद्ध होऊन निवळत चालले आहेत या अग्निपरीक्षेत. हळुहळू बंदिवासाची तात्कालिक खंत विरत चालली आहे अन आता एका विशाल मुक्तीसाठी मन आसुसले आहे,अंतरातला साधक जागा झाला आहे. नवा अर्थ असा आहे की हा बंदिवास म्हणजे केवळ एकांतसाधना. अस्तित्वाशी निगडित प्रश्न सोडवण्यासाठी हा एकांतवास घडला आहे..

मग शेवट. समापन-
"परिसूं परि आम्ही । कुणीकुणी|त्याही ओलांडोनी
वृत्तींच्या क्षितिजा । वरिलीची|पूर्ण मुक्तता त्यांनी!"
आता प्रश्नकर्ता अन उत्तर देणारा दोघेही प्रकट चिंतनात गढून एकमेकांत विरून जाताहेत कारण ते वेगळे नाहीतच मुळी !

पहिले सावरकर ( अवतरणचिन्हात ज्यांचे प्रश्न अन विचार आले आहेत ते) हे उत्तर ऐकून म्हणत आहेत,''आम्हीही ऐकले आहे की ती पूर्ण मुक्ती म्हणे मनोवृत्तींचेही क्षितीज ओलांडून गेलेल्या कुणाकुणाला लाभली आहे..''

ते येथे आतल्या-अंतर्यामातल्या- आकाशाच्या क्षितिजाबद्दल बोलताहेत. हे क्षितीज मनोवृत्तींच्या चंचल सुंदर रंगात रंगलेले..या कवितेसारख्या मनोरम भावतरंगात निथळलेले.. या मोहमय क्षितिजाला जे ओलांडून जातात तेच मुक्त होतात.. आपल्याला ती तसली मुक्ती हवी आहे,लहानसहान 'सुटका' नाही. किरकोळ लाभांसाठी हा जन्मच नाही..म्हणूनच इथे कवितेलाही सजवण्याच्या,संस्करण करण्याच्याही खटाटोपापलिकडे कवी गेला आहे असे दिसते ,आपल्या प्रतिभापुष्पाबद्दलही तो निर्मोही झाला आहे. त्याची अंतर्दृष्टी जागली आहे.क्षितिजापलिकडचे क्षितीज त्या अंतर्दृष्टीसमोर उघडते आहे.

अन दुसरे सावरकर,आतापर्यंत प्रतिवाद करणारे, कोठडीच्या झरोक्यातून दिसणार्‍या खर्‍या आकाशाच्या तुकड्यावर डोळे जडवून समारोप करत आहेत..
रंगात उषेच्या |आणी । सांजेच्या चित्रिलें विश्वकर्म्यानें। ज्या साच्या
आकाश छता त्या। "मी"च्या। हलक्यांच्या हंसू-असूंच्या या।
झोपाळ्यावरतीचि झुलत तया |पाहत होतों कीं।
होतें जों |दिसत तोवरीं तरि त्यां!
'मी'पणाच्या हलक्याशा सुखदु:खांच्या हिंदोळ्यावर झुलत मी आकाशाचं छत न्याहाळतोय...सकाळ होते अन दिवस हळुहळू संध्याकाळीकडे झुकतो .. ते सारे अनुपम रंग या आकाशपटावर विश्वकर्मा कुशलतेने चितारतो..जोपर्यंत रात्रीच्या कृष्णच्छाया दाटून सारे दिसेनासे होत नाही तोवर मी डोळे भरून पाहत रहातो हे रंगांचे खेळ.

..इथे अचानकपणे मूक होतो हा संवाद..जणू संध्याछायांमध्ये दिवसाचे लोपणे,रात्रीच्या शांत प्रहरांची सुरुवात.

हे जे बाहेरचं अन आतलं आकाश आहे ना, ते अंधारकोठडी अन जन्मठेप असल्या शब्दांना घाबरत नाही.आतलं आकाश पहाणारी कोठडी आहे शरीरमनाची,अस्तित्वाची मर्यादा. अन बाहेरच्या आकाशाखालची कोठडी आहे अर्थातच विटा-माती-दगडांची अंदमानची कोठडी.कैदी दोन्ही अर्थांनी कोठडीच्या चतु:सीमा केव्हाच ओलांडून गेला आहे. तो इथला होताच कधी ? तो तर आकाशाचा अधिकारी आहे.

सावरकरांची ही अनघड कविता खनिजद्रव्यांनी भरलेल्या खाणमातीसारखी वेगळ्या अर्थाने मूल्यवान आहे.त्यांचा स्वतःशीच चाललेला संवाद, त्यांनी स्वतःचेच निराशेतून बाहेर येण्यासाठी केलेले समुपदेशन,जाचक बंधनातून स्वातंत्र्यप्रिय मनाला सोडवण्यासाठी केलेले अंतिमार्थाचे मंथन या कवितेत विखुरलेले आहे, ही कविता नसून जणू त्यांच्या दैनंदिनीचे एक पान आहे..एका समृद्ध गहन व्यक्तिमत्वाचा प्रकाशकिरण पडून उजळलेला हा झरोका आहे.

आपण केवळ कल्पनाच करू शकतो त्या दिनक्रमाची,

आणि मग वंदन करतो त्या आयुष्याला. नि:शब्दपणे..

भारती बिर्जे डिग्गीकर
प्र.चि.१(सौजन्य मी भास्कर)-अंदमानातील सेल्युलर जेलमधील स्वातंत्र्यवीर सावरकरांची कोठडी

प्र.चि.२ -(सावरकर स्मारक ग्रंथ) -सेल्युलर जेलच्या भिंती

प्र.चि.३-(सावरकर स्मारक ग्रंथ ) ''कोलू''