अशोक नायगांवकरांची 'वाटेवरची कविता '

अशोक नायगांवकरांची 'वाटेवरची कविता '

अशोक नायगांवकर मुख्यत्वे आपल्या मंचीय कवितेमुळे महाराष्ट्राला सुपरिचित आहेत.अलिकडे झी मराठीच्या हास्यसम्राटसारख्या कार्यक्रमाचे परीक्षक म्हणून त्यांचा परिचय अधिक कानाकोपर्‍यापर्यंत झाला. कदाचित या गदारोळात त्यांची मूळ कवी-ओळख झाकोळली गेली..

दापोली येथे होणार्‍या कोमसापच्या साहित्य संमेलनाचे अध्यक्ष म्हणून निवडून आलेल्या आपल्या काळातील या विनम्र, प्रतिभाशाली पण ते प्रतिभेचे देणे underplay करणार्‍या या कवीला सलाम. त्यांचा एकच कवितासंग्रह म्हणजे 'वाटेवरच्या कविता .' (अजून एक 'कवितांच्या गावा जावे' हा इतर काही कवींना बरोबर घेऊन प्रकाशित झालेला प्रातिनिधीक कवितासंग्रह.)

येथे 'वाटेवरच्या कवितां' (ग्रंथाली प्रकाशन )मधील कवितांबद्दल मी लिहिणार आहे..

ही वाट आहे शहर आणि खेड्याला जोडणारी.महानगरातील कित्येकांच्या प्राक्तनाची वाट.जिची वास्तव दिशा आहे खेड्यातून शहराकडे. जिच्या मनाची ओढ आहे शहरातून खेड्याकडे.
पण ते मनातलं खेडं आहे तरी कुठे शिल्लक ?? तिथंही एक विपर्यस्त शहरच उभं आहे आता.

ही वाट म्हणूनच स्वप्नामधील गावाला पारखी आहे.

तसा बराच वेळ घेऊन प्रकाशात आलेला हा एकमात्र कवितासंग्रह नायगांवकरांच्या कवितेवरील निष्ठेची खूण आहे. जी समग्रता त्यांना आपल्या शब्दात उतरवायची आहे ती मोठी अ-काव्यात्म आहे.समकालीन विज्ञानापासून ते व्यापार व्यवहारापर्यंत जे काही घडते आहे ते नायगांवकरांना कवितेच्या घरात आणायचे आहे. त्यांच्याच शब्दात,

'अगदी मनापासून आम्ही आमच्या अक्षरांना
घरात आणले आणि
दु:खाच्या चढणी-उतरणीवर सर्वस्व बहाल केले.'

हे 'घरात आणणं' आठवण करून देतं ते 'आम्हा घरी धन शब्दांचीच रत्ने' असे सांगणार्‍या त्या कुणाएकाची. त्याचं देणं अजूनही मराठी रक्तामधून वाहतं आहे, मराठी कवितेतून असं उमटतं आहे.

एकूणच अस्सल मराठमोळ्या अशा या कवितेला महानगरात परकं-पोरकं वाटतं आहे.जगण्यासाठी जवळ केलेलं हे शहर तिच्या आत्म्याभोवती अदृष्य साखळदंडांसारखं खळखळतं आहे.
'नंतर नंतर व्हावचरं बनवणारे
कॉरस्पाँडन्स करणारे लोक
शहारात राहू लागले
आणि कुळीथ,तूर,उडीद,बाजरी
पिकवणारे येडे खेड्यातच राहिले..'

ग्रामीण शेतकीप्रधान महाराष्ट्राची ही व्यथा,ही पीडा अशोक नायगांवकरांच्या कवितेचा स्थायीभाव आहे.शहर आणि खेडे हा संघर्ष अनेक द्वैतात्मक रूपांनी त्यांच्या कवितेत प्रकटतो.(पण या विराट महानगरांमध्ये झालेली नवकल्पनांची घुसळण, जुन्या सरंजामशाहीचा अस्त, त्यातून अनेकांसाठी निर्माण झालेले नवे आशासूक्त मात्र या मांडणीत येत नाही, हा कालखंड काहीसा सोपा करून मांडला जातो.) हा संघर्ष कसा ? तर -

एतद्देशीय विरुद्ध परकीय संस्कृती.
प्रत्यक्ष निर्मिती विरुद्ध दलालांची चलती.
या व्यवस्थेत फोफावलेलं शासनाचं भयाकारी विश्वरूप आणि भयाकूल,शरण ,नाकर्ते झालेले व्यक्तीमन.

'अयोनिसंभव असतं सरकार
युगानुयुगे स्थिर
दैवताच्या धाकासारखं
मध्यरात्री शस्त्रबेड्या घेऊन येणार्‍या
घोड्याच्या टापांसारखं.'

हा संघर्ष कालरूपही आहे.भूतकालीन श्रद्धास्थानांच्या अवशेषांभोवती समकालीन चंगळवाद एखाद्या रोगसंसर्गासारखा बळावतो आहे..

'टिळक,तुम्ही चौपाटीवर इथे
कशासाठी उभे आहात ?
अहो, पाणीपुरी भेळपुरी खाणं
हा आमचा जन्मसिद्ध हक्क आहे
आणि आम्ही तो रोज मिळवणारच ''
य कवितेला उपरोधाची अशी लखलखती धार आहे जी बोथट संवेदनांनाही रक्तबंबाळ करेल.
'तुमचे डोके ठिकाणावर आहे काय टिळक ?
तुम्ही डॉलर मिळवा
लोक बघा किती आनंदात
बिअरच्या ग्लासासारखे फेसाळलेत
तुम्ही स्वदेशी बार टाका, मस्त जगा ..''
असे टिळकांना सांगताना कवी स्वतःवर , आसमंतावर आसूड ओढत आहे.

या परिस्थितीत प्रतिभावंताची जागा कोणती ? हे वास्तव प्रभावीपणे शब्दात आणणं,बस्स इतकीच ? नायगांवकरांचं संवेदनाक्षम कवीमन त्यासाठी असमाधानी, स्वतःवर रुष्ट आहे.

'गावावर दिसती ओघळ हे रक्ताचे
मी दार लोटले आतून आयुष्याचे
मी परिस्थितीच्या बेंबीमध्ये बोट घातले नाही | मी लढलो नाही || '
असे म्हणणार्‍या कवीला समकालीन जागतिक संदर्भांचे भान असल्यामुळे अन्यत्र प्रतिभावंतांनी निरनिराळ्या आंदोलनांत, युद्धात सर्वस्व झोकल्याचे तो जाणून आहे.

'भडभडा रस्त्यावर येणारे पूर्व युरोपातले
कवी-लेखक-नाटककार
आपण मनातून नुस्ते पहातो. तेव्हा एखाद्या एपिसोडचं शूटींग तर नाही ना
असं म्हणत पुढे सरकतो
कदाचित आपण खूप आध्यात्मिक असतो..'
असाही एक टोला ते स्वत;लाच मारतात !

नायगांवकरांच्या संवेदनांना, काव्यशैलीला ग्रासणारे वास्तव हे असे उग्र आहे की ते त्यांना जराही मोकळे सोडत नाही, त्यांच्यातल्या कवीला जराही सौंदर्यविलास करू देत नाही ! कुणी याला बांधिलकी म्हणेल. ती त्यांच्यातल्या कवीवर सदैव मात करते.किंवा असे म्हणावे लागेल की नायगांवकर अनुभवांच्या दाहाकरता शब्दांचाही मोह धरत नाहीत..कवितेमधली ज्योत क्षीण आहे..शहरामधली तिची जागा केविलवाणी आहे. नकळत टी.एस.इलियटच्या ''In the room the women come and go,Talking of Michilangelo.' या कवितेची आठवण करून देणारे हे शब्द..

बुकेत फुटतो फुलांस घाम
हवेत विरती शब्द नी हात
कोपर्‍यातला थवा सांस्कृतिक
इवलीशी बघ चर्चा करतो'

..अशा जीवन-पराङमुख गटांची पर्वा करण्यापेक्षा कवी 'तबकाच्या तळाशी काजळीचा थर ' होणे पसंत करतो.
मी न केली आरती वा मी न केला उत्सव
मात्र तबकाच्या तळाशी काजळीचा थर झालो

-या वृत्तीमुळे नकळत कवितेवरही अन्याय झाला आहे. कवीने क्षमता असूनही तिला कधी सजविली, शृंगारली तर नाहीच्,पण तिचे कैक कोवळे उन्मेष जाळून राख केले आहेत..काजळीच्या त्या थरात मिसळले आहेत. मात्र दूरवर मृदंगाचा ताल घुमावा तशी ती दडपलेली सुंदरता कवितेच्या आतली लय होऊन जागते. मानवी क्रौर्यपीडित व्यवहारांच्या आक्रोशातूनही कवी ती लय ऐकतो, कवितेत उतरवतो.

'कल्याणकारी द्वारपालांच्या मनात फुलतात स्वप्नांचे करुणासागर
तशी मंदचपल वेगाने उभी रहातात प्रत्यक्ष संस्थांची
सनातन आणि अपरिहार्य अस्तित्वे
संस्था असीम त्यागाच्या अनावर ओढीतून
दरवळणाऱ्या वासासारख्या धुंद करतात आसमंत
संस्था टाळता येत नाहीत कितीही टाळू म्हटले तरी
एकलेपणाच्या व्यसनाला भुरळ घालतात संस्था
मृदंगासारख्या तालावर घुमतात ..'
संस्थांची वाढ आणि र्‍हास दोन्हींचा शोध घेणार्‍या या सुंदर कवितेत वास्तवातलेच अदृष्य काव्य समर्थपणे उमटते,म्हणून शाश्वताचा स्पर्श तिला लाभतो.

सौंदर्यासक्तीबरोबरच स्वतःमधली तरल आध्यात्मिकताही रुढार्थाने छाटून टाकणारा हा कवी एक सवलत मात्र स्वतःला देतो..व्यथेला उ:शाप आहे तो फक्त विनोदबुद्धीचा. ही तीच विनोदबुद्धी जी टिळकांवरील कवितेत तिखट उपरोधाचे हत्यार घेऊन आली होती.

'पंढरीच्या विठ्ठलाचे मीच केले सांत्वन
मी विटेने अंग त्याचे शेकले कित्येकदा
लाल किल्ल्यातून मी संदेश राष्ट्राला दिला-
-'वेळ पडली लोकहो, झोपेतुनी उठवा मला !'

'ते व तू' या कवितेत धनदांडगे व सामान्य यांच्यातला फरक असाच वक्रोक्तीच्या सहाय्याने व्यक्त झालाय -
'ते क्रेडिट कार्ड
त्रिभुवन दास
तू ठेव गहाण हंडा -कळशी
फिर बोंबलत '

या कवितेतली कालची प्रेयसी आजची पत्नी आणि अनंतकाळाची माता असणे नायगांवकरांच्या स्वभावाशी अगदी सुसंगत आहे.
मी म्हणालो बायकोला आजपासून प्रेयसी तू
ती म्हणाली, यापुढे चोरून भेटू ''
असा गोडवा असलेलं पतीपत्नीचं नातं रेखाटायला नायगांवकरांना खूप आवडतं.

स्त्रीचे हृद्य असे हे सांसारिक रूप कवी रेखाटतो. ती पत्नी असते किंवा काटक्यांच्या शिशिरात चुलीशी खोकणारी माय.
'नाही रानाचा आधार
नाही पायाखाली जोते
काटक्यांच्या शिशिरात
माय चुलीशी खोकते ..'

पण ज्योतीबांच्या महाराष्ट्रातली साक्षर स्त्री स्वत;च लिहिते ' मी स्वखुशीने जाळून घेतेय' यातला विपर्यास, दुर्दैव, कवीला छळत रहाते..
आता तिला
सही निशाणी
डाव्या आंगठ्यासाठी
शाई फासावी लागत नाही
आता ती स्वत:च लिहू शकते
घासलेट ओतून घेण्याआधी
'मी स्वखुशीने
जाळून घेतेय ' ..

नायगांकरांच्या कवितेचे रूप या स्त्रीसारखेच आहे. अनलंकृत, परम दयामय पण स्वतःच्या शक्तीला कमी लेखणारे.

समकालीन समर्थ कवी म्हणून आम्हा वाचकांच्या मात्र त्यांच्याकडून अजून अपेक्षा आहेत. त्यांच्या कवितेच्या वाटेचा परतीचा प्रवास पुन; त्या 'स्व'ला ओळखणार्‍या उगमाकडे व्हावा अशी उत्तरोत्तर लेखन शुभेच्छा..आणि अभिनंदन.

भारती बिर्जे डिग्गीकर