कोकण : नदीची नजाकत.

अहो काय बोलता भाऊसाहेब? हा कसला दिलासा! अजून भरपूर येऊ देत!

खूप खूप आवडलं हे ललित!

-'बेफिकीर'!

भाऊंनू...

असा काय???...

या विषयावरचा हा माझा शेवटचाच आगाऊपणा असेल...>>> ह्यां वाक्य कशासाठी???... तुम्ही काढलेल्या प्रत्येक चित्राक आणि सोबतच्या निवेदनाक प्रत्येकान जमात तशी दाद दिलेली असताना, तुम्ही मनात अशी गोष्ट कशाक आणतास???... तुमची प्रत्यक्ष भेट झालेली नसताना देखिल, तुमची चित्रकला आणी सोबतच्या ओघवत्या निवेदना वरसून तुमच्या वडीलकीचो माझ्या सारख्याक अंदाज येता... बरां, तुमचां सादरीकरण 'सगळे करतत तर मीच कशाक नको?', ह्यां प्रकारतलां नाय आसा... तुम्ही स्वत: अनुभवलेलां कोकण आणि कालाप्रमाणे तेच्यात होत जाणारो बदल हेच्यावरचां भाष्य (कधी सरळ-सरळ, तर कधी अदृष्यपणे व्यक्त केलेलां...) आमच्या सारख्यांक बरीच म्हायती देवन जाता... तेव्हा मनात ईलेली ह्यी गोष्ट काढुन टाका आधी...

तुमच्या चित्राबद्दल आणी सोबतच्या म्हायती बद्दल, मी आणिक काय लिव?...

एकाच गोष्टीचो मनापासुन आनंद झालो - सगळ्यात शेवटी [क्रमशः] लिवल्यात ह्यां उत्तम केल्यात... :स्मित:...

एक नम्र विनंती - माका अहो-जाहो करु नकात, माझ्या नावाच्या शेवटी 'जी' लाव नकात... माका खूप लाजल्या सारख्या होता... अहो, तुमच्या पुतण्या सारखोच मी... :स्मित:...

भाऊ ,चित्र ,माहिती दोन्ही आवडली .
बेफिकीर,विवेक यांच्याशी सहमत.

आपल्या लेखणीला आणि कुंचल्याला (की माऊसला बहर आलाय खरेच.
खूप आवडले.

रैनाला अनुमोदन.
भाऊ हे पण आवडले.

मस्त भाऊ... जबरी
अजुन येऊ द्या.

पूर्वी होडक्याचे लाकूड न कुजता दीर्घकाळ टिकावे म्हणून त्याला बाहेरून उंडेलाचा(उंडिणीच्या फळांच्या तेलाचा) लेप लावीत असत. ऐनाची साल पाण्यात भिजवून ठेवून मग ती कुटून कुटून त्याचा रस काढीत. या लाललाल रसाचाही लेप होडक्यांना लावला जाई. पूर्वी पागारी(मासे पागण्याची जाळी) सुताची असत.तीही पाण्यात कुजू नयेत म्हणून या रसात बुडवून ठेवत.

हीरा...
भाऊंच्या 'सचित्र-लेखा'च्या निमित्ताने तुमच्या जवळची महत्वाची माहिती बाहेर आली... त्या बद्दल भाऊंना आणी तुम्हाला देखिल धन्यवाद!...
माझ्या माहिती प्रमाणे 'ऊंडिला'च्या तेला सोबत/ प्रमाणेच 'काजु'च्या कडक टरफलांचे तेल लावुन देखिल होडक्या/ सौदी/ पगारा च्या लाकडाची पाण्यापासून जपणूक केली जायची... अजूनही बर्‍याच ठिकाणी हेच उपाय करुन लाकडाची जपणूक केली जाते... मासेमारीच्या जाळ्यां बाबत मात्र मला माहीत नव्हते, ते तुमच्या पोस्ट वरुन पहिल्यांदाच कळले... :स्मित:...

भाऊंनूं...
बघितल्यात मां!!!... त्या निमतान काय होयना, पण महत्वाची म्हायती मा.बो. करांक समाजली... :स्मित:...

मस्त लेख आणि चित्रां तर अफलातून आसत. विवेकदादांका अगदी अनुमोदन!

मास्तरांका अनुमोदन ... भाउनु तुमी बरयत र्‍हवा आनी आमी वाचत रवतु .. मस्त आसत तुमचे लेख ..

व्वाव्वा.. खूपच छान चित्रं आणी सुरेख तपशील..
फार फार आवडला लेख.

भाऊ,
तूमच्याशी गप्पा माराव्याश्या वाटताहेत हो. प्रत्यक्ष भेटू तेव्हा भेटू, आज इथे पण जरा लिहितोच.
आमचे घर होते ते मेढ्यात, त्यामूळे लहानपणी कोकणातल्या नदीशी कधी संबंध आला नाही. पण तूम्ही दाखवल्यात त्या होड्या, मालवणला पण दिसायच्या. त्यातल्या बहुतेक प्रकारातून मी प्रवास केला आहे.
कांबळींच्या नाटकात एक विनोद होता, एप्रिल मे महिन्यात कोकणातल्या नद्यांत जीव देण्याइतके पण पाणी नसते.
शिवाय नदी म्हणजे कोल्हापूरची पंचगंगा, किंवा माझ्या आजोळची शाळी नदी. या दोघींना मे महिन्यातही भरपूर पाणी असे.
गोव्यातल्या वास्तव्यात मात्र मी आणि गिरीराजने अनेक नद्या ढूंढाळल्या. मांडवी (महादायी) तर मी रोज ओलांडत होतो. झुआरी चे विशाल पात्र डोळ्याचे पारणे फेडत असे. सांखळीच्या घाटावर पाण्यात पाय सोडून आम्ही तासंतास गप्पा मारल्या. तिलारीच्या खळखळणार्‍या पाण्यात चार चार तास उताणे पडून राहिलो. गोव्यात प्रत्येक विभागाची हद्द नदीने ठरवली आहे जणू.
मांडवी / झुआरी तर वाहतुकीसाठी राजमार्गच आहेत.

मग हळूहळू कोकणातल्या नद्यांची पण ओळख होऊ लागली. माझ्या नित्यप्रवासात या नद्या सोबत करत असत. महाडची काळ नदी. परशुराम घाटाच्या एका वळणावरुन दिसणारी वसिष्टी, चिपळूण गावातून वाहणारी एक नदी, या सगळ्या ओळखीच्या झाल्या. पण सगळ्यात जिव्हाळ्याची वाटली, ती राजापूरची अर्जूना नदी. माझ्या वडीलांचे बालपण इथेच गेले होते. ते पट्टीचे पोहणारे होते, पण पहिली सुरवात इथेच केली असेल आणि तिच्या काठवरचे उन्हाळे.
त्यांच्य हयातीत कधीच तिथे जाणे जमले नव्हते, पण गिरीराजच मला तिथे घेऊन गेला होता, आणि ते सगळे खुप ओळखीचे वाटू लागले.
तूम्ही म्हणाता तसे, या नद्यांचा उत्तम उपयोग करुन घेता आला असता. जगभरातील महत्वाची शहरे नदीकाठीच वसली आहेत. अगदी मुंबई, कोलकता, दिल्ली, लंडन, पॅरिस, मॉस्को सगळीच. परदेशात नद्यांचा वाहतूकीसाठी उत्तम उपयोग करुन घेतला जातो. (मुंबईचाच अपवाद)
पण आजही तूम्ही रे रोड ला गेलात तर तिथे, रेती बंदर, हे बंदर, ब्रिक बंदर, दाणा बंदर दिसतील. त्या त्या मालासाठी ती बंदरे तयार केली होती. १९८५ पर्यंत तरी तिथे या मालाचे पडाव दिसत असत.

एक अगदी पर्सनल आठवण सांगायची तर मला नदीचे खुप आकर्षण आहे. समुद्रापेक्षा मला नदीत डुंबायला
आवडते. (समुद्राच्या पाण्याचा त्रास होतो मला ). आणि हि आवड कधीपासून त्याचा एक किस्सा सांगतो.
माझ्या मावशीचे लग्न, देवरुखला झाले. त्यावेळी मी चार वर्षाचा होतो. आणि त्या लग्नात मी हरवलो होतो.
कुणाच्या लक्षातच आले नाही. गावातल्या एका माणसाला मी एकटाच नदीवर सापडलो. (ती नदी घरापासून खुप लांब होती) लग्नघरातला असेन, म्हणून अंदाजानेच त्या माणसाने मला घरी आणून सोडले.
मी तिथे कसा गेलो असेन, कुणी नेले असेल तेच माहित नाही. मोठेपणी मी मुद्दाम ती जागा बघून आलो.

माझी ही आवड लक्षात घेऊन, माझे गोव्यातले मित्र मला अनोख्या जागी घेऊन जायचे. नद्यांचे निर्मळ पाणी, धुंद करणारा निसर्ग आणि अजिबात वर्दळ नसलेल्या जाग होत्या त्या.
प्रतिसाद म्हणून अर्जूना नदीचा, पावसाळ्यातला फोटो देतोय. कुणाला या फोटोत खास काही दिसणार नाही. तसे नदीकाठचे अनेक फोटो आहेत पण याच ठिकाणी माझ्या वडीलांनी पाण्यात सूर मारले असतील, आणि आजी इथेच उभी राहून करवादली असेल, असे मला उगाचच वाटते.

मस्तच भाऊ.. तुमची होडीची चित्रं तर एक नंबर...

[ माझ्या रांगड्या चित्रकलेचा वापर करून या होड्यांची 'सँपल्स' दाखवण्याचा प्रयत्न खाली केला आहे ] >>> हॅटस ऑफ भाऊ !!!! काय कमाल तुमच्या माउसची नि माउसला चालवणार्‍याची !!! तुम्ही ह्या सगळा लिवूक घेतला ता आमचा नशिब.. मस्तच माहिती वाचुक गावतला..

आता पुढच्या भागाची वाट बघीत बसतय !

दिनेशदा,ठाणे जिल्ह्यातली वसई,भिवंडी,ठाणे ही गावे एकेकाळी सलग जलमार्गाने जोडलेली होती .उल्हास नदी याच परिसरात खाडीला मिळत असे. या मार्गाने प्रवासी आणि मालवाहातूक होत असे. या परिसरातल्या जंगली आणि इमारती लाकडाला बाहेर खूप मागणी असे. समान लांबीरुंदीचे मोठमोठे ओंडके तराफ्याप्रमाणे एकत्र बांधून त्यांवर खुणेचे क्रमांक किंवा चिह्ने लिहीत आणि ते भरती ओहोटीनुसार प्रवाहात सोडत. वसईला सोडलेले तराफे भिवंडीला पाण्यातून खेचून घेतले जात. विश्वास असल्यामुळे तराफ्यावर माणसांची गरज नसे. हे अगदी १९३०/४० पर्यंत सुरू होते अशा आठवणी ऐकलेल्या आहेत. गंगाधर गाडगीळांच्या एका पुस्तकात मुंबईच्या एका गवर्नरने उन्हाळ्याच्या सुट्टीत वज्रेश्वरीला कँपिंग्(तंबूवास्तव्य) केले त्याचे बहारदार वर्णन आहे. त्याचा मोठ्या लवाजम्यासह गलबतांतून आणि खुष्कीच्या मार्गाने केलेला प्रवास मोठा मजेशीर आहे.

हीरा, ते वरचं काजीच्या तेलाचं आणि उंडिचे मी पण वाचले होते. मालवणला किनार्‍यावर पुर्वी या तेलाचा वास येत असे (आता कुजलेल्या माशांचा येतो.) तशी उल्हास नदीत अजून वर्दळ असते पण ती रेती काढणार्‍या होडींची इतकी वर्षे, इतकी रेती काढूनही.. अजून संपली नाही ती.
मुंबईची मिठी नदी, कधीकाळी नक्कीच गोड असणार. वज्रेश्वरीला काही वर्षांपूर्वी गेलो होतो, भयानक दुर्गंधी होती कुंडांच्या आसपास. पाऊलसुद्धा टाकावेसे वाटले नाही. त्यामानाने राजापुरचे उन्हाळे स्वच्छ आहे.

हीरा.. मस्त माहिती..

व्वा...! खूप छान.. अजून येवु द्यात..!

भाऊ, विवेक, हीरा आणि दिनेशदा, माहितीबद्दल खूप धन्यवाद.

भाऊनु, तुमच्या 'कुंचल्या'प्रमाणे 'लेखणी' पण मस्त चलता. वाट बघतो पुढ्च्या लिखाणाची.

भाऊनु, माझ्या आजोळचा चित्रं हो... इतक्यात थांबूच नुकात... तुमची चित्रा, लिखित, सुंदर असा.
तुमच्या द्रिष्टिन कोकण बघुक गावला तर कोणाक नको आसा? (त्याचो पत्तो द्येवा फक्तं )
मिया मुद्दाम वाचुक येतलयच.

भाउनु तुमका दंडवत. काय भारी चित्रा आणि वर्णन असा. माका रत्नागिरी आणि भाट्ट्याच्या खाडी ची याद इली. ह्या होड्क्यातून लय येळा रत्नागिरीक गेलेलय.
मायबोलीकराना एवढाच दिलासा कीं या विषयावरचा हा माझा शेवटचाच आगाऊपणा असेल.>>>ह्या कित्याक लिवलात ता? असो काय एक इचार करूचो नाय. नायतर आमका ह्या सगळा बघूक कसा गावतला? तुमच्या कोकणाच्या चंचीत काय काय असा ता भायेर काढा बघू. वाट बघतय.
दिनेशदा, मनापासून आभार. खरं सांगू, हा पूराचा फोटो पाहून डोळे भरून आले. बालपण आठवल.
आम्ही रहात असलेलं घर नदीकाठी उंचावर होत. नदी खूप मोठी होती. त्यात ऊंच आणि खूप मोठे काळे खडक होते. [सुट्टीत आलेला माझा भाऊ बहुतेक वेळ शेजारी रेडिओ (छोटा)तिथेच (त्या खडकांवर)झोपलेला असायचा.]पावसाळ्यात ही नदी गढूळ पाण्याने तुडूंब भरुन वहायची. त्यात मोठी झाडे, साप, वगैरे जे काही जाता जाता हाताला लागेल ते ती नदी घेऊन जायची त्यात आमचा मोड्का-तोडका साकवही असायचा. पण त्याच वेळी महापूरे झडे जाती तेथे लव्हाळे रहाती. याचा प्रत्यय मात्र नेहमी यायचा. आमच्या दारात ऊभ राहून, तर कधी थोडं पुढे जाऊन नदीच ते भयंकर रूप पहायचो. आज तुमच्या ह्या फोटोमुळे ते नदीच रूप डोळ्याअसमोर उभ राहील. पुन्हा एकदा धन्यवाद.
पूर्वी होडक्याचे लाकूड न कुजता दीर्घकाळ टिकावे म्हणून त्याला बाहेरून उंडेलाचा(उंडिणीच्या फळांच्या तेलाचा) लेप लावीत असत. >>>बरोबर. हा वास पण खूप वेळा अनुभवलाय.

<<एप्रिल मे महिन्यात कोकणातल्या नद्यांत जीव देण्याइतके पण पाणी नसते.>> ह्या मात्र बरोबर लिवलास दिनेशदा तुम्ही. आम्हीव मे म्हयन्यात आमच्या नदियेतसून(खाडी) चलत पलिकडे जाताव.(पण फक्त सुकती असल्यावरच.:हाहा:)माका नदिचा काय म्ह्यात नाय.आमच्या गावात नदी नाय हा खाडी आसा.

भाउ अप्रतिम लेख!!!
आणि आता थांबू नकाच! आगाउपणा तो काय करायला म्या हाईच की
प्रतिसादही बेष्ट आहेत.

माझी ही आवड लक्षात घेऊन, माझे गोव्यातले मित्र मला अनोख्या जागी घेऊन जायचे. नद्यांचे निर्मळ पाणी, धुंद करणारा निसर्ग आणि अजिबात वर्दळ नसलेल्या जाग होत्या त्या.

दिनेशदा,
खरच तुमच्या या अशा शब्दांनी सगळं चित्र,त्या आठवणी डोळ्यांसमोर उभ राहतं

व्वा! भाऊ, खूपच सुंदर.... रसाळ माहिती, आठवणी व रेखाचित्रांनी सजलेलं हे ललित छानच आहे. आणखी येऊ द्यात.