शेतकरी आणि आत्महत्या

वरील विचार आणि निरिक्षण एकदम अचूक आहे यात काही शंका नाही...

हा विषय ज्वलंत आहेच. शेवटी ज्याचे जळते त्यालाच कळते असे आहे. अन्नदात्याकडे भीक मागायची पाळी येते ही गोष्ट सुपरपॉवर बनू इच्छिणार्‍या देशासाठी घातक आणि लाजीरवाणी आहे.

अभ्यासपूर्ण लेख! पुलेशु!

क्या बात है, खुपच अभ्यासपुर्ण लेख.

विषयांतरः
माझी पण गावाला शेती आहे, वडिल असेपर्यंत आम्ही शेती करायचो, पण शेतात विहिर नसल्यामुळे फारसं पिकायचं नाही, मला शेतीचा फारच कंटाळा आला होता. शेती करणे म्हणजे निव्वड मुर्खपणा, असे वाटायचे, कारण राबराब राबुन हातात काही येत नव्हतं. नौकरी व पुण्याची फार आसक्ती होती, इथे येऊन ७ वर्ष झालीत. आता मात्र शेतीत पैसे गुंतवावेसे वाटु लागले. व तसं गावकडच्या भावाशी बोलणही झालं. शेतात विहर खोदली की अर्ध चित्र बदलतं असा इतर नातेवाईकांचा अनुभव आहे. आता मलाही तो अनुभव घेऊन बघायच आहे.
विषयांतर समाप्त.

मायबोली वर पहीलाच प्रयत्न
--- प्रयत्न चांगला आहे. खुप ज्वलंत विषयाला हात घातला आहे.

लक्ष्मण, चांगलं लिहिलं आहेस.

छान लिहीलयस लक्ष्मण !! विचार करण्यासारख , खरच ज्वलंत विषय आहे.

विषय चान्गला आहे. खास करून विदर्भातलाच शेतकरी का आत्महत्या करतो हा मला बर्‍याच दिवसाचा पडलेला प्रश्न आहे!!

छान लिहीलस लक्ष्मण . आत्महत्येच्या मागची खरी कारण शोधली जात नाहीत हे सत्य आहे .
सरकारी कार्यालयात गरीब शेतकरी कश्या विनवण्या करतो , त्याची कशी पिळवणुक होते , कर्ज मिळण्यासाठी किती खेटे घालावे लागतात , खोटी कागदपत्रे तयार करणारे तयार असतात , त्यांना पण पैसा मोजावा लागतो . सरकारी दरबारी लुटतात . इतके सगळे करुन किती पैसा हाती पडतो. परत परतफेड .. दिवसेंदिवस वाढत जाणारे व्याज.
नापिकी ... कर्जावर कर्ज ... लग्न , गांवजेवण..इतर कार्य लोक लाजेस्तव , रुढीपरंपरा , मोठेपणा दाखवण्यासाठी ... व्यसन .... पैश्याची आवक कमी अन खर्च खुप
सावकाराकडे , मायबाप सरकारकडे पैश्यासाठी विनवण्या अन मग घेतलेले कर्ज माफ करण्यासाठी प्रार्थना .
कोण पावणार नवसाला ..... मग हाच जातो धावुन महादेवाच्या भेटीला

खरच खुप ज्वलंत विषय आहे हा. नुकताच या विषयावरचा "गोष्ट छोटी डोंगराएवढी" हा सिनेमा पाहिला. डोक्याला सुन्न करणारा विषय आहे हा. आणि आपण काहिच करु शकत याची खंत.

फारच छान लेख आहे. केवळ जुने रीतिरिवाज पाळायचे म्हणून पैशाचा अपव्यय हे आधी थांबवले पाहिजे. शिक्षणाचा प्रसार झाला पाहिजे.

अमेरिकेत काय झाले, मोठ्या कंपन्यांनी शेतीची अवस्था पाहिली. त्यांना कळले की शेतकर्‍यांना शेती हा धंदा म्हणून कसा करावा, जास्तीत जास्त नफा कसा मिळवावा, हे कळत नाही. मग त्यांनी त्यांच्याकडच्या काही एम बी ए लोकांना हाताशी घेऊन बरीचशी शेती चक्क विकत घेतली. नि ती, जणू कॉर्पोरेशनच, असे समजून चालवली. म्हणजे आता इथे हे नवीन, शिकलेले शेतकरी आले. अशिक्षित शेतकर्‍यांना झक मारत शिक्षण घेऊन इतर कामे करावी लागली. पिके जोरात येतात, भाव मर्यादेत, शेतीचे काही प्रॉब्लेमच नाहीत.

एकदा शेतकरी म्हणून जन्माला आला म्हणजे शिकायचे नाही? शेतीच करायची तर जरा डोके चालवून नाही करायची? आम्ही अशिक्षित, आम्ही दलित म्हणून नुसते रडणार्‍यांचे हे जग राहिले नाही. आजकालच्या तंत्रयुगात शिक्षणाखेरीज काही इलाज नाही हो.

चांगला लेख. असे असेल माहीतच नव्ह्ते.

लेख आवडला.

विषय चान्गला आहे. खास करून विदर्भातलाच शेतकरी का आत्महत्या करतो हा मला बर्‍याच दिवसाचा पडलेला प्रश्न आहे!!>> विदर्भातीलच नाही, आंध्र मध्ये पण शेतकरी आत्मह्त्या करतात हे वाचलेलं आहे. आत्महत्तेची काही कारण खालीलपैकी.
१) पाण्याची (सिंचनाची )सोय नाही.
२) पश्चिम महाराष्ट्रीय माणसाच्या तुलनेत विदर्भीय माणुस जरा आळशी व उधळया स्वाभावाचा आहे.
३) शेतात विहिर खोदुन पाणि पुरविणे वैगरे तिकडे तेवढे प्रचलित नाही.
४) दोन पिक घेणे पण फारसं दिसत नाही.
५) जास्तित जास्त शेतकरीवर्ग अशिक्षीत आहे.
६) आधुनीक शेतीची आजुन सुरुवात व्हायची आहे.
७) माझ्या सारखे शिकलेली शेती करुन मालक वणन्यापेक्षा नौकरी करण्यात धन्यता मानतात हे एक मोठी शोकांतिका आहे.
८) विदर्भातील शेतकरी मुलीच्या लग्नासाठी जसे शेती विकतो, तसेच शाळेत बाबु (कारकुन) ते प्राध्यापक अशा १०-१५ हजार पागाराच्याअ नौक-या मिळविण्यासाठी शेती विकून ८ ते १५ लाख रुपये डोनेशन देण्यात धन्यता मानतो.
९) माझ्यासारखे सुशिक्षीत तरुण शेतीकडे उदासिनतेने बघतात हि आहे खरी शोकांतिका.
१०) विदर्भातिल राजकारणि शेतक-याच्या विकासा संबधीत पाऊल उचलतान कमी पडतात.

विदर्भातिल तरुण वर्ग शेती करण्यापेक्षा पुण्या मुंबईत येऊन नौकरी करण्याला प्राधान्य देतो.

हायब्रीड बियाणांचा अतिरेक, रासायनिक खतांचा अतिरेक, शेतीविषयक धोरणाचा अभाव, शिकलेल्यांना शेती करायची लाज वाटणं असेही काही मुद्दे यात आहेतच.

चांगला लेख, आत्महत्यां मागची खरी कारणं कुणिच शोधणार नाही कार्ण त्यात राजकारण्यांचा फायदा नाही. काही वर्षांपुर्वी अशाच वेठबिगारींच्या खोट्या केसेस बघितल्या होत्या ज्यात श्रीमंत शेतकर्‍याकडुन पैसे उकळ्ण्याचा प्रकार व्हायचा, पेपरात मात्र या खोट्या आदिवासी नेत्यांच्या नावाने उदोउदो व्हायचा.

शेतीमालाला हमी भाव- हे सुद्धा अर्ध सत्य. उदा. भात खरेदी केंद्रांवर भाताला हमी भाव मीळतो. तीथे जाडे,किंवा न साफ केलेले भात विकायचे आणि धान्य दलालाना चांगला माल विकायचे असे होते.
फलोद्यान, कृषीपंढरी या आणि अशा अनेक चांगल्या योजनांची अशीच वाट लागली. केवळ सरकारला दोष देणे सोप्पे आहे .
अर्थात शेतकर्‍यांची अशीही बाजु आहेच पण त्यात राजकारण नको येव्हढेच

खुपच अभ्यासपुर्ण लेख.

लक्ष्मणराव, अत्यन्त अचूक नेमक्या वर्मावर बोट ठेवले आहे
व ते ही अन्य कोणत्या जातीला/पश्चिम महाराष्ट्राला वगैरे नावे न ठेवता केलेले हे आत्मपरिक्षण (हा शब्द चूकीचा आहे - परिस्थितीचे मूल्यमापन असे हवे) मनास सहज भिडते.

वरील बाबी बघता, कोकण व पश्चिम महाराष्ट्र आणि उर्वरित महाराष्ट्रातील परिस्थितीची तुलना ओघानेच येते व केली जाते
अगदी परवाच घरात हा विषय चर्चेला होता
पन्चवीस वर्षान्पूर्वी "कोकणातील" बहुसन्ख्य ठिकाणची परिस्थिती अशीच वा याहून बिकट होती, मूळात तिकडे पाणी नाही, पावसाळ्याच्या दिवसात पडणारे पाणी जसेच्या तसे वाहून जाते, सिन्चनाचि काडीचीही सोय नाही, जी काय धरणे झालीत ती वीजनिर्मितीसाठी, पिके म्हणाल तर एकही पीक नगदी नाही. सर्व शेती केवळ अन केवळ निसर्गावर अवलम्बुन
जमिनी म्हणाल तर त्याही सलग नाहीत, दोन चार गुन्ठ्याना तुकडा असला तरी फार मोठ्ठा म्हणाव लागेल अस वास्तव
अन्य निसर्गसम्पदा(?) मात्र भरपुर
रोजचे खाणे अन वस्त्र लेणे याबाबत आनन्दीआनन्द!
बहुतान्श घरे पुण्यामुबैहून येणार्‍या पैक्यावर चालायची!
उण्यापुर्‍या वीसपन्चवीस वर्षान्पूर्वीचे हे डोळ्याने पाहिलेले चित्र
मात्र यात बदल होत गेले
ते आपोआप झाले नाहीत तर घडवुन आणले गेले, कुणा एकाच्या प्रयत्नाने नव्हे तर सगळ्यान्नीच आवश्यक बदलाची नान्दी ऐकुन त्याप्रमाणे निश्चितपणे कृती करत गेले
कसे?
ज्यावेळेस मराठवाडा नि विदर्भ "नामान्तराच्या" प्रश्नावरुन एकमेकान्ची डोकी फोडण्यात व्यग्र होते, तेव्हाच, कोकणात, कोकण कृषी विद्यापीठ, अन तेथिल "पुढारलेले" शेतकरि यान्च्या सुयोग्य प्रयोगशील प्रयत्नान्चे योग्य ते अनुकरण करुन बाकी शेतकर्‍यान्नी शेतीव्यतिरिक्त अन्य उद्योगात लक्ष घालावयास सुरुवात केली
आम्बा लागवड हा त्यातिलच एक छोटा भाग. आज कोकणात गावोगावी आम्ब्याच्या रसाच्या क्यानिन्गचा गृहोद्योग चालू आहे. अक्षरष सिझनला डोळ्यान्चे पारणे फिटते ते बघितल्यावर
कोकणातल्या कोणत्याही देवस्थान्/पर्यटन स्थळावर जा, तुम्हाला हुकमी कोकम सरबत व अन्य प्रॉडक्ट्स मिळतील
पन्चविस वर्षान्पूर्वी हे असले काही नव्हते, व हे घडले ते आपोआप घडले नाही. तेथिल लोकान्नी जाणीवपूर्वक प्रयत्न करुन हे घडवले
पूर्वजान्नी लावलेली झाडे केवळ सरपणाकरता वा घरासाठी वा अन्य पैशाकरता तोडून सर्व परिसर "वैराण" रखरखित वाळवण्ट बनण्याचे आधीच, त्या लोकान्नी जाणिवपूर्वक लागवडी केल्या, असलेल्या देवराया व गावकीची राने राखून ठेवली, स्वतःच्या जागेत कावडी कावडीने वा डोक्यावर हण्डे घेऊन पाणी घालून झाडे जगवली, अन आज तीच लोक त्याची फळेही चाखताहेत.
सामाजिक रितीन्बाबत तर हे फरक भयानकरित्या जाणवतात
पुणे जिल्यातील मावळ भाग अन कोकणचा भाग सोडला तर आख्ख्या महाराष्ट्रात, "गाव जेवण" या करता स्वयम्पाक रान्धण्यापासून वाढून होईस्तोवर सर्व सर्व काही "यजमानासच" करावे लागते
नेमके याचे उलट, मावळ व कोकणात होते, तिथे यजमानास त्याची खर्चाची व कामाची "तयारी" विचारली जाते, तो सान्गतो, गाववाल्यान्ना विनन्ती करतो की हे कार्य निभावुन न्या, गावकरी माना डोलावतात, शिधा उचलतात, नि आख्खा स्वयम्पाक रान्धण्यापासून वाढून शेवटी गावकीची भाण्डीकुण्डी घासुन पुसुन जागेवर जाईस्तोवर आख्ख गाव घरच्या कार्यागत खपत व दोन अडीचशे पासून हजारभर माणसे, प्रसन्गोपात गावातील वा पन्चक्रोशीतील, दोन घास सुखाने जेवुन "तृप्त" होऊन जातात, ते ही यजमानास दुवा देत, त्याचे नाव काढीत!
जर यजमानाकडे पुरेसा पैसा/शिधा नसेल, तरी देखिल गाव "सवाईकीने" त्याची तरतुद करते, कमित कमी खर्चात "कार्य कसे निभावेल" हेच बघितले जाते.
हा असा प्रकार मी माहाराष्ट्रात अन्य कुठेही बघितला नाही,
अन जे काही बघितले, त्या बद्दल लिहायचे तर या व्हाईट कॉलर्ड भाषेत लिहीणे मला शक्य नाही!
असे अनेक मुद्दे तुलनेकरता आहेत.
माझा प्रश्न इतकाच की, व लक्ष्मणरावान्च्या वरील लेखातील प्रामाणिक विवेचनावरुन तो प्रकर्षाने जाणवला की, दर वेळेस प्राप्त परिस्थितीबाबत उच्चवर्णियान्नाच जबाबदार धरण्याची व त्यात त्यान्चे "कावे" शोधण्याची, मोस्टली "राजकारणी व नक्षलवाद्यान्नी पसरवलेली" वैचारिक "धुन्दी" बाकी ग्रामिण/शहरि भागातील समाज केव्हा सोडून देणार???

कृपया माझ्या वरील पोस्टला "झब्बू" समजण्यात येऊ नये
लक्ष्मणरावान्नी प्रश्नाचि एक बाजू निरलसपणे मान्डलि
त्याचाच दुसरा कन्गोरा, स्थान/प्रान्त विषयक वेगळेपणातून मान्डायचा मी प्रयत्न केला!

मावळ व कोकणातील माणसे जात्याच महाचिवट, त्यान्च्या चिवटपणाचे एकेक किस्से आहेत. भगिरथानन्तर हीच लोक अस म्हणता येईल इतकी कष्टाळू
ही लोक कसल्याही कामास लाजत तर नाहीतच पण अन्गचोरपणा करुन मागेही हटत नाहीत हा स्वानुभव आहे.
शेतमालास मिळणार्‍या "भावाचा(?)" प्रश्न यान्नाही सतावत होता/सतावतो.
यान्नी यावर काढलेले उपाय बाकी जनांस डोळ्यात अन्जन घालणारे ठरावेत
आख्ख्या गावचेच नव्हे तर पन्चक्रोशी, अशा अनेक पन्चक्रोशा, यातिल ठराविक प्रकारचे उत्पन्न ठराविक दरानेच द्यायचे अन्यथा वस्तू झाडावर्/खाली सडू द्यायची पण कमी भावात्/भाव पाडून व्यवहार करायचा नाही असा अलिखित नियम, "कोणत्याही सन्घटना/फुडारी/सन्स्था' यान्चेशिवायच लोकान्नी घालुन घेतला, सुरवातील महाजड गेले, पण एकदा ती वहिवाट झाल्यावर आता पन्चवीसएक वर्षानन्नत त्यात वेगळे विशेष काही वाटेनासे झाले इतका तो तेथिल सामान्य नियम झालेला आहे.
यास कोठेही कागदोपत्री पुरावा नाही
पण परिणाम व सद्य परिस्थिती हाच याचा पुरावा
तेथे नम्बर एकचा आम्बा, तुम्ही आम्ही पुण्यामुबैच्या बाजारात बघुच शकत नाही, तो सर्व निर्यात होतो व चढ्या दराने!
तेथिल नम्बर एकची सुपारी येथिल बाजारात बघायला देखिल मिळत नाही
तेथिल एक नम्बर नारळान्चे तसेच! येथिल बाजारात केरळी व इतर नारळ घाउकमधे अगदी चार पाच रुपयान्पासून दहा बारा रुपयान्पर्यन्त दलाली/वाहतुक खर्च धरुन इथे मिळतात, तर तेथिल नम्बरी नारळ जागेवर आठ रुपयान्पासुन पुढेच विकला जातो.
कोकम, हे एकेकाळचे अत्यन्त दुर्लक्षित व रानटी ठरवले गेलेले पीक, आज कोकमच नव्हे तर चक्क करवन्दापासूनचे प्रॉडक्ट्स देखिल त्यान्नी तयार करुन लोकान्चे गळी बाजारात उतरवले आहेत. आवळा/हिरडा-बेहडा अन अनेक, कितीकान्ची जन्त्री करावी?
काजुचे तसेच, नम्बरी काजु इथे बघायलाच मिळत नाही!
या सर्वच झाडान्चि मुद्दामहून लागवड करुन, असलेली रानं टिकवुन ठेवून त्यान्नी हे साध्य केले.
कितीही गरीबी असेल, वेळेस लन्गोटी लावुन अर्धपोटी असतील, पण तिकडच्या लोकान्च्या चेहर्‍यावर कधी दीनवाणेपणा वा लाचारी क्वचितच दिसेल.
निसर्गदत्त गोष्टीन्चा कणनकण वापरुन घेण्याचे त्यान्चे कसब अवर्णनीय! कोणतीही गोष्ट "टाकुन्/फेकुन्/जाळून" टाकायच्या आधी त्या त्या वस्तुची परमोच्च उपयोगिता करुन घेतली की नाही हे तपासले जाते. त्याकरता कोणत्याही एमबीए वा अन्य पदवी शिक्षणाची गरज त्यास नसते. समृद्धी आपोआप येत नाही, तर असलेली साधनसम्पत्ती कशाप्रकारे "खर्ची" टाकली जाते त्यावरही असलेली समृद्धी टिकून रहाणार, वाढणार कि नष्ट होणार हे निश्चित होते, व हे सम़जण्याची त्यान्ची कुवत दान्डगी आहे. त्यान्च्या प्रत्येक कृतित ते दिसुन येते.
खर्चिक कम्बरडे मोडू शकणार्‍या रुढी परम्परान्ना एकदम औरन्गजेबी थाटात फाटाच देण्यापेक्षा, त्याच रुढी-परम्परात सोईस्कररित्या आमुलाग्र बदल घडवुन आणल्याची उदाहरणे देखिल येथेच पहायला मिळतात. त्यामुळेच आधिच्या पोस्ट मधे वर्णन केलेले "गावजेवण" ही शिक्षा न वाटता त्यान्ना एक "पुण्यकर्मच" वाटले तर त्यात् नवल नको.
अन तरीही, एकजण हे खर्च करतो तर मी "लोकान्ना दाखविण्यासाठी" अजुन दुसरे त्याहुन जास्त खर्च करीन ही इर्ष्या तिथे फारच कमी आहे. या ऐवजी, याने येवढे उत्पन्न काढून या वर्शी हे हे केले, तर मी पुढल्या वर्षी त्याहुन जास्त करुन दाखविन हीच इर्षा जास्त प्रमाणात दिसते. अन्थरुण पाहून पाय पसरावे ही उक्ति तिथे जागोजागी आढळते. तर हुन्डा/वरदक्षीणा इत्यादी प्रथा जवळपास "नाममात्र" उरल्याचे दिसून येते. लाखालाखान्च्या भाषा या देशावरल्या/घाटावरल्या! कोकणी समाज मात्र अजुनही आणे/रुपयाच्याच भाषेत बोलतो.
अत्यन्त नशिबाने, पश्चिम महाराष्ट्र - उसासारखी नगदी पिके जी तिन वर्षेपर्यन्त माणसास "आळशी" बनवुन ठेवू शकतात, नसल्याच मुळे, त्यान्ची उद्यमशीलता शाबूत राहिली आहे असे म्हणावे लागते.
पुण्यामुबैशी पहिल्यापासुन म्हणजे जवळपास शम्भर वर्षे, या ना त्या कारणाने सम्पर्क असल्याने, वैचारिक सुधारणान्चे वारे यान्ना लौकर अनुभवायला जरी मिळाले, तरी ते वेळेत आत्मसात करण्याचे यान्चे कौशल्य नाकारता येत नाही.

दरवर्षी संकरीत बियाणांमधे जाणारा पैसा शेतीला सगळ्यात महाग पडतो.

सगळ्या शेतकर्‍यांनी शेताच्याच एका कोपर्‍यात गांडूळशेती करुन अक्षरशः सोन्यासारखं असणारं गांडूळ खत करावं. शेणखतापेक्षा कितीतरी अधिक पटीने पाणी धरुन ठेवायची क्षमता या खतात असल्याने दुष्काळी भागात फार उपयुक्त आहे. पिकांना वेगवेगळी रासायनीक खते (एकप्रकारे विषच) देऊन मिनरल्सची कमतरता दूर करण्यापेक्षा हे खत द्यावं कारण या एकाच खतात सर्वच्या सर्व आवश्यक मिनरल्स जमिनीला मिळतात आणि पुर्णपणे नैसर्गिकरित्या वाढलेलं पिक हे नक्कीच सकस अन्न पुरवतं. रोपांची पानं फुलं फळं याच्या क्वांटीटी व क्वालिटी मधे लाक्षणिक फरत दिसून येतो.

सर्वतर्‍हेचे अन्न खाण्याच्या बाबतीत चोचले असलेली आणि त्यामुळे स्वास्थ्यासाठी औषधांवर कशीबशी तब्बेत सांभाळणारी व्यक्ती व सर्वप्रकारचं अन्न योग्यप्रमाणात घेवून योग्य अंगमेहनत करणारी व्यक्ती यांच्यात जसा फरक असेल तसा फरक शेतीच्या बाबतीतही दिसेल.

बरं, गांडूळ शेतीसाठी कच्चा माल तर जवळजवळ फुकटच उपलब्ध असतो. फक्त विशिष्ठ जातीची गांडुळे (ज्यांची विष्ठा, सिक्रीट होणारे द्राव हे घाण वास नसणारे असतात) सुरुवातीला विकत घ्यावी लागतात तिही अल्प मोबदल्यात. नंतर ती आपोआप मल्टिप्लाय होतच जातात. जास्तीची गांडुळे इतर गरजू शेतकर्‍यांना फुकट द्यावीत. पेंढा, गोवर्‍या, पालापाचोळा, उरलेले आंबोण, घरातला बायोडिग्रेडेबल कचरा हाच तर कच्चा माल असतो. फक्त त्या वर्मिकल्चरची नीट काळजी घ्यायची. ती तर एरव्हीही आपापल्या व्यवसाय नोकरीत घ्यावीच लागते.

कचर्‍याचे निर्मुलन, प्रदुषणाला आळा व कचर्‍यातून सोनं. किती फायदेशिर सौदा आहे ना? फक्त योग्यप्रकारे मार्गदर्शन करणार्‍या संस्थांकडून माहिती करुन घ्यावी कारण या संस्था पुर्ण प्रोसेसभर तुम्हाला हे प्रशिक्षण देवू शकतील. कुठल्यातरी प्रदर्शनातून मिळालेली तुटपुंजी माहिती व गांडुळे घेवून घरी आल्यावर पुढे काही गरज पडली तर हे प्रदर्शनवाले गायब झालेले असतात व त्याच बरोबर आपला उत्साहसुद्धा गायब झालेला असतो (हे मी पाहिलेल्या उदाहरणांवरुन सांगत आहे).

ठाण्यात DIL ही कंपनी त्यांच्या कर्मचार्‍यांना हे प्रशिक्षण देववून त्यांच्या कँपसमधून गांडुळखतापासूनचे अ‍ॅडिशनल उत्पन्न घेतेय. हेच खत त्यांचे लॉन, झाडेही गुटगुटीत करतंय.

बरेच विषयांतर झालंय खरं पण अगदीच राहवलं नाही. छोटासा का होईना पण शेतकर्‍यांच्या बाबतीतला "खत" हा महत्वाचा मुद्दा आहे.

खूप सुंदर लेख आणि अभ्यासपूर्ण प्रतिसाद. खतांचा मुद्दा अगदी रास्त. हे कुणीतरी त्या शेतकर्‍यांपर्यंत पोहोचवलं पाहिजे. झुलेलाल???

शेतक-यांच्या आत्महत्यांच्या समस्येवर सद्ध्या
बरीच चर्चा आणि उहापोह सुरु आहे. या समस्येची
उकल करतांना अनेक मान्यवरांनी शोधलेली कारणे
आणि सुचविलेले उपाय बघितले तर "शेतकरी
मरतोय तर मरू द्या पण त्याच्या आत्महत्त्येची
कारणमीमांसा करणे आणि उपाय सुचविणे बंद
करा" अशा स्वरुपाची आत्मक्लेशी प्रतिक्रिया
शेतकरी समाजमनात उमटल्याशिवाय राहत नाही.
ज्यांना शेतकरी आळशी किंवा कामचुकार आहे
असे वाटते त्या सर्व मान्यवर तज्ञानी आयुष्यात
एकदा तरी सलगपणे काही दिवस शेतकरी
समाजासोबत (पाटलाच्या वाड्यात कि वा
राजकीय पुढा-याच्या बंगल्यात नव्हे ) घालवायला
हवे. त्याखेरीज शेतकरी कशाला म्हणतात आणि
तो किती कष्ट करतो हे समजणे शक्यच नाही.
४-५ तास किंवा अर्धा-एक दिवस शेतक-याच्या
झोपडीत घालवल्याने जर कुणाला शेतकरी
समजला असे वाटत असेल तर खुशाल वाटू दे,
पण हा देश आपण कोण्या कामचुकार,आळशी,
अलायक तज्ञांच्या हातात सोपवला असा प्रश्न जर
कोण्या ग्यानबाला पडला,तर त्याच्याशी वाद
घालता येईल पण त्या ग्यानबाच्या प्रश्नाचे समर्पक
निराकरण करता येईल.?
अपूर्ण ...
गंगाधर मुटे
For More Pls Visit .
http://gangadharmute.blogspot.com/

अगदी माहितीपूर्ण लेख. आज, एवढ्या उशीरा वाचला मी. प्रतिसादही चांगले आहेत.

Why Indian farmers are committing suicide:

World Bank forced India to open up its seed sector to global corporations like Monsanto; corporate seeds need fertilizers and pesticides and cannot be saved... poor peasants forced to buy new seeds for every planting season (huffingtonpost.com)

http://www.huffingtonpost.com/vandana-shiva/from-seeds-of-suicide-to_b_1...

http://www.reddit.com/r/reddit.com/comments/cgdvv/why_indian_farmers_are...

लक्ष्मण, चांगला विषय घेतला आहे ...
रंगासेठ्,मुटेजी पुर्ण अनुमोदन !
मधुकर ....तुम्ही अगदी सत्य मांडलय ..!