पुलंच्या लेखनातील पूर्ववाङ्मयीन (गाळीव/न कळीव) संदर्भ

छान विषय. माझ्या आठवणीतले काही :

... एकदा ते आडगावातील हॉटेल मध्ये जातात तेव्हा तिथे कोरा चहा प्यावा लागतो. त्यावर कथेतील एकजण म्हणतो,
"काय रे गावातल्या सगळ्या म्हशी गाभण राहिल्यात का ?"
...
यासारखे विनोद सध्याच्या तरुण पिढीला समजणार नाहीत अशी चर्चा कुठेतरी वाचल्याचे आठवते.

मस्त!

‘ती फुलराणी’तल्या नायिकेचं नाव ‘मंजुळा साळुंके’ ठेवण्यामागे तुकारामांच्या ‘साळुंकी मंजुळ बोलतसे वाणी । बोलविता धनी वेगळाची ॥’ या ओवीचा संदर्भ आहे असं त्यांनीच सांगितलं होतं. किती चपखल वापर!!

‘बटाट्याच्या चाळी’त कुणाकडेतरी करुण कटाक्ष ‘टाकुनिया बाबा (बर्वे) गेला’ हा पी. सावळारामांच्या ‘कल्पवृक्ष कन्येसाठी लावुनिया बाबा गेला’कडे निर्देश आहे.

>>> बहुधा कुठल्याही कवितेला 'कळवण्यास अत्यंत दु:ख होते की' प्रकारची चाल लावणाऱ्या मास्तरांच्या संदर्भात ती येते.
गोळे मास्तर!

"गावातल्या सगळ्या म्हशी तूर्तास गाभण काय रे?"
अंतू बरवा
रत्नांग्रीत.

मराठी मालिका चर्चेतून /गर्तेतून वाचकांना बाहेर काढल्याबद्दल लेखकाचे आणि प्रतिसादांतून नवीन माहिती दिलेल्या/ देणाऱ्या सर्वांचे आभार.

==

विदर्भी वाचकांना प्रश्न पडतो की बटाट्याच्या चाळीत काय विनोद आहे. चाळीत कांदे बटाटे साठवतो मोड येऊ नये म्हणून.

मुंबईत चाळीत मोड येतात. राहून पाहा.

‘नाथा कामता’बद्दल (व्यक्ती आणि वल्ली) लिहिताना ‘नाथाघरची उलटीच खूण’ असा उल्लेख येतो. तो एकनाथांच्या याच ओळीने सुरू होणाऱ्या भारुडातला उल्लेख आहे.

त्याच भारुडातला ‘वळचणीचे पाणी आढ्या गेले’ हा संदर्भही ‘अंतू बर्व्या’त येतो.

स्वाती_आंबोळे
छान संदर्भ दिले आहेत.

हे कोण बोलले बोला (हा कोण इथे पडलेला ?)
कादारखॉं काबुलीवाला
झेंडूची फुले
हे जास्त पटेल.appropriate आहे.

वाह! फारच छान सुरुवात करून दिली आहेत हपा!
इथले प्रतिसाद वाचायला उत्सुक आहे. शिवाय या निमित्ताने पु. लं ची सर्व पुस्तके चाळून बघता येतील!

वाह! मस्त धागा आहे हा. स्वातीताई, सुंदर अ‍ॅडिशन्स.

“ साळुंकी मंजुळ बोलतसे वाणी । बोलविता धनी वेगळाची ॥” - ‘बोलाविता धनी‘ हा संदर्भही ‘पाळीव प्राण्यातल्या’ कुसुकू च्या बाबतीत आलाय.

काही भाषणांत त्यांनी ज्ञानेश्वरीतल्या ‘ये हृदयीचे ते हृदयी घातले‘ वचनाचा आधार घेत शिक्षणपद्धतीविषयी भाष्य केलंय.

त्यांनी लिहिलेल्या/रूपांतर केलेल्या काही नाटका/पुस्तकांची नावंही :
तुका म्हणे आता (उरलो उपकारापुरता)
तुझे आहे तुजपाशी (परि तू जागा चुकलासी)
विठ्ठल तो आला आला (मला भेटण्याला)
आम्ही लटिके ना बोलू (वर्तमान खोटे)
सुंदर मी होणार (कवी गोविदांची कविता)
एका कोळियाने (एकदा आपुले, जाळे बांधियेले, उंच जागी)

एका प्रवासवर्णनात (जर मला स्मृती दगा देत नसेल तर ‘पूर्वरंगा’च्या शेवटी) ‘जिकडे जावे तिकडे माझी भावंडे आहेत - सर्वत्र खुणा माझ्या घरच्या मजला दिसताहेत’चा उल्लेख आहे

“ एका प्रवासवर्णनात (जर मला स्मृती दगा देत नसेल तर ‘पूर्वरंगा’च्या शेवटी) ‘जिकडे जावे तिकडे माझी भावंडे आहेत - सर्वत्र खुणा माझ्या घरच्या मजला दिसताहेत’चा उल्लेख आहे” - बरोबर! किंबहूना ह्या काव्यपंक्तिचा उल्लेख त्यांनी बीएमएमच्या भाषणातही केलाय.

मस्त धागा. पुलंचा मी पंखा नाही, पण धाग्याची कल्पना, मांडणी आवडली.
संदर्भासहीत स्पष्टीकरणे साठी घेतलेली मेहनत पण उत्तम आहे. मला स्वतःला एखादा विनोद समजण्यासाठी इतके कष्ट घेणे जमणे नाही.

त्यांच्या कुठल्याशा लेखनात "या हृदयी चे त्या हृदयी " आले आहे , त्यालाही काहीतरी संदर्भ असणार! जाणून घ्यायचे आहे.
अशी कितीक उदाहरणे आहेत.. जी नेहमी quotes म्हणून वापरलेली असतात पण ज्यांचे मूळ संदर्भ बहुतेकांना ठाऊक नाहीत.
जसे कि
नेमेचि येतो मग पावसाळा

उत्तम धागा. 'गोळाबेरीज' पुस्तकातील 'शांभवी -एक घेणे' हे पु.शि.रेगे यांच्या काव्याचे विडंबन आहे असे कळले. पहिल्यांदा वाचले तेव्हा काहीच अर्थ लागला नव्हता पण मग त्यातील वाक्यरचना रेग्यांच्या काव्यात नेहमी वापरलेल्या प्रतिमांचे विडंबन आहे असे समजले.

ते तं भुक्त्वा स्वर्गलोकं विशालं
क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति।
एव त्रयीधर्ममनुप्रपन्ना
गतागतं कामकामा लभन्ते।।9.21।।
भगवद्गीतेतील श्लोकामधले हे शब्द अपूर्वाईमधे इंग्लंडहून मायदेशी परतणाऱ्या तरूणांच्या मन: स्थितीबद्दल वापरले आहेत.

वा! मस्त धागा आहे हा.

या धाग्यावरून आठवलं की एबीपी माझावर 'जीएंच्या कथेतील स्थानं' हा माहितीपट बघितला होता. धारवाडमध्ये जीए राहात तिथली घरं, चौक, रस्ते दाखवले होते आणि त्यांचं वर्णन कोणत्या कथेत ते सांगितलेलं.

धागा आणि प्रतिसाद, दोन्हींमधली उदाहरणं मस्त!
मंजुळा साळुंकेची ही पार्श्वभूमी अजिबातच माहिती नव्हती.

'नारायण' मधला एक विरोधाभासातला विनोद.
'शुकासारिखे पूर्ण वैराग्य ज्याचे' हा श्लोक नारायण हातात खास आग्रहाचे जिलब्यांचे ताट घेऊन ठणकावून देतो.

'नाथा कामत' मध्ये 'गिरगाव रस्त्याला खोताची वाडी जिथे 'टांग जराशी' मारते तिथे' असं लिहिलंय. हे 'टांग जराशी' मर्ढेकरांच्या कवितेतलं आहे. "जिथे मारते कांदेवाडी टांग जराशी ठाकुरद्वारा, खडखडते अन् ट्राम वाकडी, कंबर मोडुनी, चाटित तारा"

आठवतील तसतसे लिहिते.
'नाथा कामत' मधलंच त्याच्या भावाचं वर्णन 'जळाहूनही शीतळू' हे मूळचं काय आहे?

बिगरी ते मॅट्रिक मधील 'देवाजीने करूणा केली, भाते पिकुनी पिवळी झाली' ही ओळसुद्धा मर्ढेकरांच्या कवितेतील आहे.

मी आणि माझा शत्रुपक्ष मधील 'पिपात ओल्या मेले उंदीर ' ही देखील मर्ढेकरांची कविता आहे.

मस्त धागा. धन्यवाद. "साहित्यिक" ग्रूप मधे सामील झालो तेव्हा आता दिसू लागला. आधी माझ्या फीड मधे दिसत नव्हता.

मंजुळा साळुंकेचा संदर्भ मलाही माहीत नव्हता.

वावे यांच्या "मला दिसलेले पुलं" लेखावरच्या प्रतिक्रियांत अजून काही उदाहरणे आहेत. पण इथेही देतो.

मी आणि माझा शत्रुपक्ष मधे उंदरांचा प्रश्न सोडवायला "पिपात मेले ओल्या उंदीर हे ऐकून आम्ही पिंपे आणली..." चा उल्लेख आहे, पुढे त्यावर आणखी "उंदीर ओले करायचे की पिंपे हे न समजल्याने तो प्रश्न तसाच राहिला" हे ही आहे वर. तो "पिपात मेले ओल्या उंदीर" या बा. सी. मर्ढेकरांच्या कवितेवरून हा संदर्भ आहे. ती कविता दुर्बोध आहे अशी टीका अनेकांनी केलेली आहे. अंत्र्यांनीही केली होती. ती दुर्बोध असण्याचा असा परिणाम- नक्की काय ओले करायचे- पिंपे की उंदीर- ते समजले नाही- मात्र धमाल आहे

पुलंच्या लेखनातील अजून एक. कोणत्यातरी पुस्तकात अर्जुनाच्या धनुष्याचे नाव वाचताना आपल्याला कोणी बघितले/ऐकले का याची भीती वाटण्याबद्दल उल्लेख आहे. ते नाव "गांडीव धनुष्य" पुण्याच्या आसपासच्या खेड्यांमधे नदीवर गेलो होतो वगैरे म्हणताना शेवटचे र अक्षर खातात. "नदीव" वगैरे इतकेच म्हणतात. ते ऐकलेले असल्याने या शब्दाने जाम हसू येते.

दुर्बोध कविता, नाटकं, इतर साहित्य याच्यावर अनेक धमाल विडंबने आहेत पुलंची. वेटिंग फॉर गोदोचा संदर्भ घेऊन "गोदूची वाट " हे ठळक उदाहरण. सुरुवातीलाच "वा! कुत्र्याची कॅरेक्टर कॉम्प्लेक्स झाली आहे"

वा! कुत्र्याची कॅरेक्टर कॉम्प्लेक्स झाली आहे >>>

बटाट्याची चाळ मधे "वरदाबाई उतरल्यावर विक्टोरिया युधिष्ठिराच्या रथासारखी चार बोटे वर आली" असा उल्लेख आहे. युधिष्ठिर नेहमी खरे बोलत असे त्यामुळे त्याचा रथ नेहमी जमिनीवर चार बोटे अधांतरी चालत असे असा काहीतरी संदर्भ महाभारतातील कथांमधे वाचला आहे. मग जेव्हा तो "नरो वा कुंजरो वा" म्हणतो तेव्हा तो रथ जमिनीवर येतो. अश्वत्थामा युद्धात मारला गेला असे द्रोणाचार्यांना सांगितले जाते व ते युधिष्ठिराला विचारतात (कारण तो सत्य बोलणारा असतो). पण तो "नरो वा कुंजरो वा" - माणूस की हत्ती ते माहीत नाही असे अर्धवट सांगतो. त्यामुळे त्याचा रथ जमिनीवर येतो.

इथे मात्र तो वरदाबाईंच्या वजनाने खाली आलेला असतो. त्या उतरल्यावर चार बोटे वर जातो असे आहे

“ दुर्बोध कविता, नाटकं, इतर साहित्य याच्यावर अनेक धमाल विडंबने आहेत पुलंची. ” - ‘खुर्च्या’ हे ‘न-नाट्य‘ तर मास्टरपीस आहे ह्या कॅटेगरीत. चिराबाजारातला बर्फ, निमकराच्या खानावळीतली डुकराची तळलेली भजी, पोपच्या खालच्या दर्जाचे अधिकारी - न-नाट्यातली न-संपणारी यादी आहे

>>> पिपात मेले

त्यांच्या एका भाषणात (याचा मसुदा क्रमिक पुस्तकात होता माझ्या बॅचला) केशवसुतांच्या ‘प्राप्तकाल हा विशाल भूधर, सुंदर लेणी तयात खोदा’ या ओळींचा नुसता उल्लेखच नव्हता, तर पुढे “‘लेणी खोदा’ म्हणतायत ते - ‘चित्रे रंगवा’ असं नाही म्हणत. हे दीर्घ परिश्रमांचं काम आहे” असं नेमकं रसग्रहणही होतं.

बाकी वरदाबाई म्हटलं की मला ‘तुमबिन मोरी’ आणि ‘साप मरे साप मरे, धनी मग मरे’ हेच आठवतं!