कथालेखन - चर्चा आणि संवाद.

नंदिनी, मला तुमच्या दोन विधानांमध्ये विसंगती आढळली.

ती विधाने अशी:

>>>आधी पात्ररचना ठरवून त्याभोवती घटनांचे जाळे विणणे हे फार मजेदार असू शकते. (जे वरच्या कथेमधे घडत आहे) पात्ररचना करताना आपली पात्रे एकदा तयार केले की वेगवेगळ्या घटनांच्या बास्केटमधे टाकून ते पात्र कसे रीअ‍ॅक्ट करते ते बघणे हे कथा लिहिण्यापेक्षा जास्त इंटरेस्टिंग.<<<

>>>मला म्हणूनच नीरजाने निवडलेला हा फॉर्म आवडला.<<<

यात विसंगती ही आहे, की 'आधी पात्ररचना ठरवून मग पात्र कसे वागते ते पाहणे' हे नीधप यांनी केलेले नाही. तसे त्यांच्या कथेतील लेखिकेचे झाले ही त्यांची कथा आहे. म्हणजे, त्यांच्याच त्याच कथेबद्दल बोलायचे तर 'नीरजा (किंवा लेखिका) हे कथेतील पात्र कथा रचताना कोणकोणत्या विविध मानसिक अवस्थांना पोहोचते व कोठे कसे गोंधळते व स्वतःशी चिंतन करते' हे दाखवणे मूळ कथेतमध्ये त्यांचे 'निश्चीतपणे' ठरलेले आहे. त्यांनी निवडलेला फॉर्म तो नव्हे. त्यांच्या कथेतील लेखिकेने तो (कथा लिहिताना तीवर स्वतःच भाष्यही करणे हा) फॉर्म निवडलेला आहे. ( लेखिका या त्या स्वतःचही असू शकतात,म्हणजे हा नीरजा यांचा स्वानुभवही असू शकतो). पण 'कथा रचताना माझे असे झाले' हे सांगणे त्यांचे निश्चीत आहे. अनिश्चीत आहे ते लेखिका या पात्राने रचलेल्या कथेतील पात्रांचे वर्तन , जे तुम्ही इन्टरेस्टिंग म्हणत आहात.

तुमच्या पहिल्या उतार्‍यातील शेवटच्या विधानाशी सहमत असून माझ्या मूळ प्रतिसादात ती बाबही समाविष्ट झालेली आहे असे नमूद करतो.

या धाग्याची कल्पना छान आहे.

-'बेफिकीर'!

'पहिल्या उतार्‍यातील' म्हणजे कंसानंतरच्या उतार्‍यातील.

या कथेमधे लेखिका (इथे लेखिका हे स्वतंत्र पात्र आहे असे समजून चालू!) कथेचा विचार करताना मूळापासून करत आहे. म्हणजे "असं व्हायला तर हवं. पण ते कसंही अतार्किकरीत्या न घडता" एका सुस्पष्ट रीत्या घटनांच्या साखळीमधून घडावं ही जी लेखिकेची अपेक्षा आहे. या अपेक्षेमधून निर्माण होणारा तिचा स्वत:शी अथ॑वा पात्रांशी होणारा संवाद आहे, तो मला या कथेमधे जास्त भावला.

<<<

सहमत आहे. 'असं व्हायला तर हवं' या भागाबाबत, ते ज्या स्टेजला लेखिकेला (कथेतील पात्र असलेली लेखिका) वाटते त्याबद्दल मी मूळ प्रतिसादात काही म्हणालो आहे, वेळ असल्यास वाचून कळवा.

प्रतिसाद स्वतः मागे घेतला आहे.

मस्त धागा नंदिनी.

हम्म... ..घटनाक्रम अशी कथा लिहीत नाही. म्हणून्च ती महिनोन्महिने पडुन राहते.
गोष्ट हा ढोबळ आराखडा झाला. सुरवात, मध्य, अंत, वातावरणनिर्मीती, पात्र निर्मीती.

सर्वात गाडं अडतं ते सांगणे आणि दाखवणे यात.
मला जी शैली आवडते त्यात वाचकाला स्पुनफिडींग करायचे नाही हा पहिला नियम.
मला स्वतःला कथा लिहीताना tense चा प्रॉब्लेम येतो. म्हणुन इमाने एतबारे 'लिहावे नेटके' सोडवते.

एकदा लिहील्यावर संपादनात अजूनच जीव जातो.

प्रतिसाद स्वतः मागे घेतला आहे.

छान धागा, नंदिनी.
या धाग्याची प्रोग्रेस कशी-कशी होते हे पाहण्यास मी उत्सुक आहे.

(हा धागा ही पहिली पायरी मानून या आधारावर भविष्यात एखादी कथा-कार्यशाळा घडेल ही आशा.)

मला वाटतं, कथा गुलमोहोरावर देण्याआधी इथल्यापैकी कुणालाही, खाजगी संपर्कातून पाठवून तपासायला द्यावी. अशी मदत करायला कोण कोण तयार आहेत, त्यांची इथे नावे द्यायची.

>>> मी तयार आहे.

ललिता, खरंच असा प्रतिसाद पाहिजे !
मी पण माझ्या क्षेत्राशी, ( कॉमर्स / निसर्ग / पाककला / भूगोल / लॉजिक ) यासंबंधित संदर्भ तपासून द्यायला तयार आहे.

नंदिनी, अशी नावे, हेडर मधे ठेवणार का ?

हेडर अपडेट >>> चालेल की!

संदर्भ तर तपासले गेलेच पाहिजेत.
मुळात आपण लिहिलेली कथा (लिखाण चालू असताना आणि पूर्ण झाल्यावरही) आपणच पुनःपुन्हा वाचून पाहिली तर जवळजवळ ८०% बारीकसारीक चुका सुधारता येतात.
मी लिखाण पूर्ण झाल्यावर २-३ वेळा कथा मोठ्यांदा वाचून पाहते. एकटीशीच. कंटिन्युइटीच्या दृष्टीनं तेव्हा जे-जे मुद्दे लक्षात येतात, ते नुसतं मनातल्या मनात वाचतानाही लक्षात येत नाहीत असा माझा अनुभव आहे.

मला दिनेश यांची सूचना तितकीशी नाही पटली.

टेक्निकल संदर्भ, शुद्धलेखन हे सर्व बहुतेकदा आंतरजालावर उपलब्ध असते.

======================

'वाचकाला स्पूनफीडिंग करायचे नाही हा पहिला नियम' ही मला वाटते शैली नसून तत्व आहे. हे तत्व अनेक कवींनी आपापल्या काव्यात वेळोवेळी (नकळतपणेही / नकळतपणेच) अंमलात आणले. (काहीनी कळून सावरूनही).

लेखन करताना आपण लेखनाच्या कंटेंटमध्ये जितके अधिक गुंततो तितका आपल्यासमोरून 'वाचक / श्रोता / रसिक / अभ्यासक / समीक्षक' हा वर्ग बाजूला जातो आणि ते मला अधिक भावते. (येथे एक अवांतर - गझलेसारख्या कलाकृतींचे तसे नाही कारण तंत्रामुळे अनेकदा अनेक गोष्टी डोळ्यासमोर ठेवून चालावे लागते व त्यामुळे नुसतेच गुंतत जाण्यामुळे गझल तयार होऊ शकत नाही.) (असेच ओवी, अष्टाक्षरी अश्या कलाकृतींच्या आकृतीबंधामुळे व इतर कलाकृतींच्या बाबतीत त्यांच्यात्यांच्या अंगभूत कारणांमुळे होऊ शकते). (शिवाय - या गोष्टी पाळायच्या की नाहीत हा पुन्हा ज्याचा त्याचा निर्णय हे आहेच). पण बहुतांशी इतर लेखन हे लेखनाच्या तपशीलात, वर्णनात, कलरिंगमध्ये, सखोलतेत इत्यादी, अधिकाधिक गुंतल्यामुळे, समरस झाल्यामुळे उत्तम होऊ शकते. (यात हे म्हणायचे नाही की टेक्निकल संदर्भ अभ्यासू नयेत, तो मुद्दा वर डॉटेड लाईनच्या वरती संपला, येथे फक्त लेखनाच्या सकसतेबाबत म्हणायचे आहे).

पुन्हा एकदा:

आंतरजालामुळे त्वरीत प्रतिसाद ही सोय उपलब्ध असल्याने प्रचंड प्रमाणावर मंथन, सुधारणेस वाव, हिरमोड वा आनंद होणे अश्या अनेक गोष्टी त्वरीत होऊ लागल्या. यामुळे आंतरजालीय लेखन हे 'कोण काय म्हणू शकेल' हा घटक नकळतपणे डोक्यात ठेवून होण्याचे प्रमाण हे छापील पुस्तकांपेक्षा बरेच अधिक आहे. तरीही, आपल्या लेखनात आपण समरस झालो तर कलाकृती चांगली होते असे वाटते, रादर दॅन, वाचकाला काय द्यायचे, काय नाही, किती संदिग्धता ठेवायची, कोणत्या तपशीलास किती स्पर्शायचे याचा विचार आधीच ठरवून करून उतरलेल्या कलाकृतीपेक्षा!

धन्यवाद!

-'बेफिकीर'!

साधारणतः असा विचार केला, की सर्वसामान्य माणसाला त्याच्या दैनंदिन आयुष्यात एखादे लेखन 'का वाचावेसे' वाटत असेल, तरः

वर्तमानपत्र, कामकचेरीतील कागद, हॉटेलचे मेन्यूकार्ड, चिरंजिवांचे प्रगतीपुस्तक, मंडळींनी रचलेली मंगलाष्टके, सोसायटीचा अहवाल अश्या स्वरुपाचे लेखन जर वगळले:

तर सामान्यतः स्वतःच्या खास स्वारस्यातील विषय (जसे राजकारण, क्रीडा), 'मनोरंजन व छंद' आणि ज्ञानवर्धक लेखन वाचले जाते. (हा मुद्दा माझ्याच वरील मुद्याशी काँट्रॅडिक्ट करणारा नव्हे की वाचकाला समोर ठेवायचे की नाही, हा मुद्दा वेगळा म्हणून लिहू पाहात आहे). हे जे 'वाचकवर्गात होते' त्याबद्दल आहे.

वरील तीन बाबींमध्येही, मनोरंजन व छंद याकडे कल अधिक दिसतो याचे कारण माणसाला मिळालेला फुरसतीचा वेळ त्याला मनाजोगा व्यतीत करावासा वाटत असतो म्हणून!

हा फुरसतीचा वेळ साधारण ९० च्या दशकापासून (पुन्हा - 'साधारण'! इतरांचे अनुभव वेगळे असू शकतील) कमी पडू लागला असे आढळेल. त्यामुळे माणूस एखाद्या विशिष्ट क्षेत्राशी निगडीत असल्यामुळे जर वाचन करणारा नसेल, तर तो सहसा 'मनोरंजन व छंद' या सदरातील वाचन करताना आढळतो. (हेही खरे, की ज्ञानवर्धन हाच छंद असू शकतो).

बेफि, मी तिकडे घातलेला गोंधळ वाचलात का ? त्यावरुनच अशी कल्पना सुचलीय. अर्थात ही मदत ज्यांना हवी असेल, त्यांच्यासाठीच !

मराठी नाटकांच्या बाबतीत हे ( बहुदा ) होतेच, त्यामुळे शेवटी सादर होणारी, कलाकृती ( परत बहुदा ) बांधीव असते.

तो मला गोंधळ वाटला नाही दिनेश, जर तुम्ही दिवाळी अंकावरील चर्चेबाबत म्हणत असाल तर. अनेकदा 'हलके घ्या' अशी विनंती करून तुम्ही ते मुद्दे लिहिलेले होतेत. त्यामुळे कोणी रागवायला नको होते.

इतर काही संदर्भ असला गोंधळाचा, तर माहीत नाही.

मुद्दाम नाटकातला एक संदर्भ देतो. सई परांजपे यांनी लिहिलेले नाटक होते, सख्खे शेजारी. त्यात दुबई च्या करन्सी ला दिनार हा शब्द पावरला होता. (आँखे चित्रपटातल्या गाण्यातही ही तोच शब्द होता.) हा संदर्भ या थोर लोकांनी तपासला असता, तर हे न्यून नसते राहिले. दुबईतल्या मराठी प्रेक्षकांना, ते नक्कीच खटकत होते.

तोच गोंधळ बेफि... लॉजिकल संदर्भ कुठे नेटवर मिळतात ? मोठ्या (वयाने ) लेखकांना कदाचित घरचा हक्काचा वाचक असतो, तो सगळ्यांनाच असतो, असे नाही ना ! त्यामूळे इथे आपण, या पहिल्या वाचकाची जबाबदारी घ्यायचीय.

मला बहुधा नीट लिहिता आले नाही, पुन्हा प्रयत्न करतो.

टेक्निकल संदर्भ तपासणे हे महत्वाचे आहे हे अर्थातच मान्य. (गुड मॉर्निंग मॅडम या कादंबरीवर मला जी सुधारणा सुचवण्यात आली होती ती मी आदरपूर्वक स्वीकारलेली होती व आदरपूर्वक स्वीकारल्याची निदर्शक अशी किमान दोन विधाने माझ्या प्रतिसादात अजूनही आहेत. 'लाथाळी' झाली ती वेगळ्याच विषयावर झाली, फक्त त्याच प्रतिसादांमध्ये झाली इतकेच).

पण हे टेक्निकल संदर्भ आंतरजालावर उपलब्ध आहेत, शुद्धलेखन उपलब्ध आहे. तरीही एखाद्या जाणकाराचे मत घेण्यात वाईट काहीच नाही. पण मला तरी असे वाटत आहे की ते या धाग्यान्वये फॉर्मली करण्याचा प्रयत्न न करता ज्याने त्याने 'वन टू वन' बेसिसवर करावे. काही वेळा इगो इश्यूज उद्भवू शकतात वगैरे! ते कुठे हवे आहे?

मुद्दाम नाटकातला एक संदर्भ देतो. सई परांजपे यांनी लिहिलेले नाटक होते, सख्खे शेजारी. त्यात दुबई च्या करन्सी ला दिनार हा शब्द पावरला होता. (आँखे चित्रपटातल्या गाण्यातही ही तोच शब्द होता.) हा संदर्भ या थोर लोकांनी तपासला असता, तर हे न्यून नसते राहिले. दुबईतल्या मराठी प्रेक्षकांना, ते नक्कीच खटकत होते. >> दिनेश बहुतेक वाचक फक्त "कथा" वाचतात, तुम्हाला उद्देशीत असलेली न्युने त्यामधे सहज खपून जातात. एखाद्याला ती प्रचंड खटकू शकतात पण त्याचा मूळ कथेवर किती परिणाम होतो आहे ह्यावर त्याचा किती बाऊ करायचा हे अवलंबून असायला हवे असे माझे मत आहे. लेखकाला जर ती सुधारावीशी वाटली तर उत्तम पण मूळ कथेला धक्का न लागता ती खपून जात असतील तर न बदलणे ह्या पर्याय लेखकासाठी बाकी ठेवूया का ? शेवटी ती कथा आहे नि technical manual नाही.

तपासायला देण्याचा मुद्दा फारसा पटला नाही. माझ्या कथेवर प्रामाणिक प्रतिक्रिया देणारी माझी मित्रमंडळी आहेत, जवळचे लोक आहेत त्यांना मी हे सांगू शकते करायला. त्यासाठी माबोच्या द्वारे हे करायची मला गरज वाटत नाही. माफ करा. अर्थात कुणाला माझ्याकडून अशी मदत अपेक्षित असल्यास किंवा माझ्या क्षेत्रासंदर्भाने काही माहिती हवी असल्यास वेळेचं कसं काय असेल त्या त्या वेळेला ते बघून मदत करायला मी नक्की तयार आहे.

मायबोलीवर मी जेव्हा कथा लिहिते तेव्हा तो बहुतांशी पहिला ड्राफ्ट असतो (अपवाद आत्ता टाकलेली कथा ही मी माबोवर टाकली नव्हती पण काही तीनचार जणांना नक्कीच वाचायला दिली होती). माझे मीच परत परत किंवा थोड्या काळाने पाटी कोरी करून वाचणे, काही महत्वाचे प्रतिसाद, मोठ्याने वाचून बघणे आणि परत विचार करणे असे अनेक उपाय असतात कथेचे क्राफ्ट सुधारायला.

असामी त्या एकाच कथेत तांत्रिक आणि आशयाची पण अनेक न्यून होती. ( अजूनही आहेत. फी ड्यू होती, हे अगदी पत्र आल्यावरच कळले ? आधी माहीत नव्हते ? त्या काळात पैश्याची सोय अगदी बेग / बॉरो ने नसती करता आली ? ) पण आता तिथले आक्रमक पवित्रे बघून तिथे जावेसेही वाटत नाही...

हे माझ्या स्वभावाविरुद्ध आहे ( म्हणजे कुणाची कथाकल्पना मी चोरणार नाही ) पण त्या काळात एखाद्या जर्मन मित्राने केलेली मदत, मग त्याचा पत्ता हरवणे , अनेक वर्षे त्याचा शोध, मग त्याच्या उपकाराची परतफेड.. असा एक चांगला आराखडा झाला असता. अगदी घड्याळाचाच संदर्भ द्यायचा होता, तर एका ज्यू मित्राने, आपल्या वडीलांची आठवण म्हणून ठेवलेले एखादे घड्याळ दिले, त्याने त्याचे पैसे घ्यायला दिलेला नकार, मग कथानायकाला तेच दुर्मिळ घड्याळ, लिलावात मिळाले, ते त्याने खुप मोठी किम्मत मोजून घेतले, आणि परत त्या मित्राचा शोध, त्याला झालेला आनंद... हे सर्वोत्तम पर्याय आहेत असे माझे म्हणणे नाही, पण निदान विचाराला दिशा तर मिळाली असती ना ?

ज्याला अशा विचारांना दुसरी दिशा असू शकते, असे वाटेल, त्यांना तशी दिशा दाखवायचा, एक प्रयत्न, एवढाच आमचा हेतू आहे.

सगळ्यांना, चालतय तर चालू द्या, हे तर आहेच. बालगंधर्वाना, जर्दोसी साड्या नेसवायच्या तर मग लोकमान्याना, हिरवी पगडी घालता येईल आणि हार्ट ओपन करुन, त्यातले आंत्रपुच्छ काढून टाकता येईल.. शेवटी कथाच तर आहे.

सगळ्यांना, चालतय तर चालू द्या, हे तर आहेच. बालगंधर्वाना, जर्दोसी साड्या नेसवायच्या तर मग लोकमान्याना, हिरवी पगडी घालता येईल आणि हार्ट ओपन करुन, त्यातले आंत्रपुच्छ काढून टाकता येईल.. शेवटी कथाच तर आहे. >> with due respect, तुमचे हे विधान तुम्हाला माझा मुद्दा अजिबात कळला नाहीये हे स्पष्ट करतेय. मी एखाद्या specific कथेबद्दल बोलत नसून कुठल्याही कथेमधील "घटनाक्रमा" बद्दल बोलत आहे.

सगळ्यांना, चालतय तर चालू द्या, हे तर आहेच. बालगंधर्वाना, जर्दोसी साड्या नेसवायच्या तर मग लोकमान्याना, हिरवी पगडी घालता येईल आणि हार्ट ओपन करुन, त्यातले आंत्रपुच्छ काढून टाकता येईल.. शेवटी कथाच तर आहे. <<<

मझा आया

कथेतील त्रुटी सांगता सांगता तुम्ही स्वतः मधील बऱ्याच त्रुटी सांगून गेलात !

चांगला उपक्रम आहे. शुभेच्छा !