श्रीगणेशाची निर्गुण आणि सगुणोपासना

Submitted by शैलजा on 9 September, 2008 - 01:44

सृष्टीच्या आरंभापासून माणूस, आत्मा-परमात्म्याचे रहस्य जाणून घेण्याचा प्रयत्न करतो आहे. या रहस्याची उकल करण्याचा, मागोवा घेण्याचा प्रयत्न तो पूर्वीपासून करत आला आहे. वैदिक कालापासून अनेक ऋषी मुनींनी, त्तववेत्त्यांनी हे रहस्य उकलून दाखवण्याचा प्रयत्न केला आहे, ऋचा, स्तोत्रे इत्यादी रचून सृष्टीचा पसारा उकलण्याची आणि इतरांना उकलून दाखवण्याची धडपड केली आहे.

उपनिषदांमध्ये सांगितले आहे की सृष्टी अनेक रुपांनी नटण्याआधी केवळ सत्य - 'सत्' अस्तित्वात होते. हेच एकमेवाद्वितीय परब्रह्म आहे, सतत चैतन्यदायी, निर्विकार आणि अद्वितीय असे हे सत् स्वयंप्रकाशी, नित्य शुद्ध, निरहंकार आणि कालातीत आहे. प्रथमतः त्याला ना आकार होता, ना विकार. ह्या एकातून अनेकत्वाची भावना उदयास आली. एकोsहं बहु स्यां प्रजायेय l - अर्थात, मी एक आहे, अनेक होईन. या स्फुरणाबरोबर, ते एकमेवाद्वितीय सत्यच परब्रह्म गणेशरुपात प्रकट झाले - गणेशौ वै सदजायत तद् वै परं ब्रह्म l

गणेशपूर्वतापिन्युपनिषदात म्हटले आहे,

सोsपश्यदात्मनाssत्मानं गजरुपधरं देवं शशिवर्णं चतुर्भुजं यतो वा इमानि भूतानि जायन्ते यतो वाssयन्ति यतैव यन्ति च l तदेतदक्षरं परं ब्रह्म l एतस्माज्जायते प्राणो मनः सर्वेंद्रियाणि च l खं वायुरापो ज्योति: पृथिवी विश्वस्य धारिणी l पुरुषं एवेदं विश्वं तपो ब्रह्म परामृतमिति l

अर्थात, त्या सत् ने स्वतःस धवल वर्ण, गजमुख, (आणि ) चतुर्भुज अश्या रुपात पाहिले; ज्यातून पंच महाभूतांची उत्पत्ती होते, सर्वांना स्थिती आणि लय प्राप्त होते, तेच हे अक्षर, हेच परब्रह्म आहे. ह्यातूनच प्राण, मन आणि इंद्रियांची उत्पत्ती होते. ह्यातूनच आकाश, वायू, जल, तेज आणि सगळ्या विश्वाला धारण करणारी पृथ्वी, हे सारे उत्पन्न होते. हाच तो आदिपुरुष, हेच परब्रह्म, हेच गणेशाचे सच्चिदानंदस्वरुप.

श्री गणेशाचं निर्गुण रुप वर्णन करणार्‍या गणेशोत्तरतापिन्युपनिषदातील या काही ऋचा/मंत्र पहा,

तच्चित्स्वरुपं निर्विकारम् अद्वैतं च l - तोच चिद्रूप, निर्विकार, एकमेव आहे.

आनन्दो भवति स नित्यो भवति स शुद्धो भवति स मुक्तो भवति स स्वप्रकाशो भवति स ईश्वरो भवति स मुख्यो भवति स वैश्वानरो भवति स तैजसो भवति स प्राज्ञो भवति
स साक्षी भवति स एव भवति स सर्वो भवति स सर्वो भवतीति l

अर्थात, (तोच गणेश ) आनंदस्वरुप आहे, तोच नित्य, शुद्ध, मुक्त असा स्वयंप्रकाशित आहे, तोच ईश्वर आणि प्रमुख आहे. तोच अग्नि, तेज आणि प्राज्ञ (बुद्धिमान्) आहे. तोच सर्वसाक्षी आहे, तोच तो (परब्रह्म) आहे, आणि तोच सर्व आहे, सर्व काही आहे.

न रुपं न नामं न गुणं l स ब्रह्म गणेशःl स निर्गुणः स निरंहकारः स निर्विकल्पः स निरीहः स निराकार आनंदरुपस्तेजोरुपमनिर्वाच्यप्रमेयः पुरातनो गणेशः निगद्यते l

तो अरुप (रुप नसलेला), ना त्याला नाव ना गुण. तोच ब्रह्मरुपी गणेश होय. तो निर्गुण, निरहंकारी, निर्विकल्प, निरीह, निराकार आनंदरुपी, तेजोमय, अनिर्वचनीय आणि परमपुरातन असा कालातीत गणेश आहे.

ओमित्येका़क्षरमं ब्रह्मेदं सर्वम् l तस्योपव्याख्यानम् l सर्वं भूतं भव्यं भविष्यदिती सर्वमोंकार एव l एतच्चान्यच्च त्रिकालातीतं तदप्योंकार एव l सर्वं ह्येतद्गणेशोsयमात्मा ब्रह्मेति l

ॐ हे एकाक्षररुपी ब्रह्मच आहे. त्याची व्याख्या आहे. भून, भविष्य, वर्तमान - सर्व ओंकारस्वरुपच आहे. त्रिकालस्वरुप, आणि त्रिकालातीत, सर्व ओंकारमयच आहे. तेच ओंकाररुप ब्रह्म, हा गणेश आहे.

अथर्वशीर्षातही त्वं सच्चिदानंदाद्वितियोsसि l असे वर्णन आहे.

ज्ञानेश्वर माऊलींनी देखील ज्ञानेश्वरीमध्ये गणेशाचे वर्णन करताना म्हटले आहे,

ॐ नमो श्रीआद्या l वेद प्रतिपाद्या l जय जय स्वसंवेद्या आत्मरुपा l देवा तूचि गणेशु l
सकलमति प्रकाशु l

ॐकार स्वरुपाचे ध्यान करणे हीच निराकार परब्रह्म अश्या श्री गजाननाची एकाक्षरी नामस्वरुप निर्गुणोपासना आहे.

ज्या साधकांना निर्गुणोपासना जमत नाही, त्यांच्यासाठी सगुणोपासना आहे. सगुणोपासनेत मूर्तीपूजा अंतर्भूत आहे. निरनिराळी स्तोत्रं, प्रार्थना आहेत. उपास्य मूर्तीचे अनेक प्रकार असून, पूजनचा विधीही वेगवेगळा असतो. यात सात्विक, तथा तंत्रमार्गातल्या उपासनांचाही समावेश आहे. द्विभुज ते अठरा बाहू असलेल्या आणि एकमुखी गजाननापासून दशमुखी गजाननाच्या मूर्ती पूजेत आढळतात. झालच तर वेगवेगळी व्रतं आहेत. ह्या अतिरिक्त स्थानागणिक आणि पंथागणि़क व्रताचार, पूजापद्धतीही बदलते.

कर्ममार्गाने उपासना करणारे गणेशयाग करतात. यज्ञविधी करुन, गणेशयंत्राची विधीवत् स्थापना करुन हवन केले जाते. यज्ञामधे हविष्यान्याची आहुती देऊन, मंत्रजप केला जातो. जप, हवन, तर्पण, मार्जन, ब्राह्मणभोजन हे सारे प्रकार यात मोडतात.

अश्या प्रकारे, व्यक्ती तितक्या प्रकृती. ज्याला जी योग्य वाटेल, रुचेल ती उपासना यथाशक्ती करण्याचे स्वातंत्र्य भारतीय संस्कृतीत आहे. ही संस्कृती अनेकरुपा आहे, आणि तरीही तिचा गाभा एकत्वाचा आहे. मनाला रुचेल अशी कोणतीही उपासना श्रद्धेने केली तर तिचा स्वीकार झाल्याशिवाय राहत नाही.

गणेशगीतेत म्हटल्याप्रमाणे,

येन येन हि रुपेण जनो मां पर्युपासते l
तथा तथा दर्शयामि तस्नै रुपं सुभक्तितः ll

अर्थात, लोक (भक्त ) ज्या ज्या रुपामध्ये माझी उपासना करतात, त्यांच्या उत्तम भक्तीने प्रसन्न होऊन मी त्यांना त्या त्या रुपामध्ये दर्शन देतो/ देईन.

संदर्भ: १. गणेशकोष २. कल्याण श्रीगणेश विशेषांक, गीताप्रेस, गोरखपूर.

Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

त्वं ज्ञानमयो विज्ञानमयोसी.
छान माहीती.
ॐ ची उत्पती गणेशाने का केली हे पुढील लेखात लिही.