नौशाद अली

आभार अशोक,

हे अभी तो मै जवां हू, पाकिस्तानी गायिका, (फरिदा खातूम ??? ) च्या आवाजात ऐकल्यासारखे आठवतेय.

मुगले आझम मधे बाकी पण अनेक गाणी होती,

ये दिल की लगी कम होगी, हि जयजयवंति मधली रचना, माझ्या खास आवडीची.

अभी तो मैं ज्वां हूं - मल्लिका पुखराजने गायले.
दिनेशद, तुमच्याकडे लताचे रेअर जेम्स आहे म्हणालेलात ना? त्यात पहिलेच गाणे 'अभी तो मैं जवां हूं' आहे.

होय दिनेश..... फार वेगवेगळ्या गायिकांनी ती रचना वेळोवेळी सादर केली आहे. फरीदा खातूमप्रमाणेच मलिका पुखराज या तर त्यांच्या हरेक मैफिलीत 'अभी तो मै जवाँ हूं....' सादर करीत. तिच गोष्ट ताहिरा सय्यद यांची.

नौशादजींच्या अनेक आवडत्या रागापैकी 'जयजयवंती' एक. तुम्ही वर उल्लेख केलेले मुघले आझममधील 'ये दिल की लगी क्या कम होगी....' प्रमाणेच त्यांची याच रागातील 'मोहब्बत की राहो मे चलना संभलके' ही 'उडन खटोला' तील आणि "जिंदगी आज मेरे नाम से शर्माती है !" ही 'सन ऑफ इंडिया' मधील आणखीन् एक रफीसाहेबांच्या आवाजातील.....दोन्ही नौशादजींच्याच रचना.

मात्र व्यक्तिगतरित्या पाहिल्यास मला जयजयवंतीमधील "मारे गये गुलफाम अजी हॉं मारे गये गुलफाम...." हे लतादीदींचे 'तिसरी कसम' मधील गाणे खूप खूप आवडते. वहिदाने पडद्यावर केलेला गाण्याच्या भावातील अभिनयही तितकाच तोडीस तोड.

नौशाद यांच्यासाठी भांडायला तयार असणारे फॅन्स आहेत हे बघून छान वाटले.
हिंदीचित्रपटसंगीतात मोठा वाद्यवृंद आणण्याचे श्रेय बहुधा नौशाद यांचे (श्री अशोक किंवा स्वतः ट-ओ अधिक सांगू शकतील).
जब दिल ही टूट गया या गाण्याच्या उल्लेखाशिवाय नौशाद-स्मरण पूर्ण कसे होणार?
या गाण्याबद्दलची आख्यायिका अशी की सैगलनी हे गाणे आपल्या अंतिम यात्रेच्या वेळा वाजवायला सांगितले.
पुढचा किस्सा मात्र मी स्वतः गायिकेच्या तोंडून अलीकडेच एका एफेम वाहिनीवर ऐकला (अर्थात ही गायिका विनोदी अभिनेत्री म्हणून जास्त प्रसिद्ध असल्याने यातही तिखत मीठ असू शकते). उमादेवी यांना चित्रपटांसाठी गायचेच होते. त्यांनी नौशाद यांच्या घराबाहेर बसून आमरण उपोषण करायची धमकीच दिली. नौशाद यांनी मग त्या गायिकेच्या मर्यादा लक्षात घेऊन तिच्या आवाजाल शोभतील अशी गाणी दिली...अफसाना लिख रहीं हूं, काहे जिया डोले ही त्या गायिकेची गाजलेली गाणी.

अतिशय सुरेख लेख
अशोकजी आणि दिनेशदांचे प्रतिसादही तेव्हढेच सुरेख.

श्री.मयेकर म्हणतात त्याप्रमाणे खरोखरीच मोठा वाद्यवृंद चित्रपट संगीतक्षेत्रात आणण्याचे श्रेय नौशादजी यांच्या नावाकडे जाते. 'आन' हा तो पहिला हिंदी चित्रपट जिथे प्रथमच मोठ्या संख्येने वादकवृंद नेमस्त करण्यात आला होता. पुढे शंकर-जयकिशन यानी नेहमीच अशा १०० हून अधिक वादकांची साथ आपल्या संगीतासाठी घेतली होती...नंतर अन्य संगीतकारांमध्येही तो प्रघातच पडला. नौशादजींच्या काळात "साऊंडप्रूफ" स्टुडिओच अस्तित्वात नसल्याने गाण्यांचे रेकॉर्डिग मध्यरात्री नंतर शांत बागेत केले जायचे. 'प्यार किया तो डरना क्या' गाण्यातील एका विशिष्ठ ठिकाणी ईको इफेक्ट येण्यासाठी त्यानी तो पीस लतादिदीकडून चक्क बाथरूममध्ये रेकॉर्ड करून घेतल्याची नोंद आहे.

पुढे तंत्रज्ञानात कमालीची सुधारणा झाल्यावर ते ज्ञानही त्यानी आपलेसे करून तदनुषंगाने आपल्या संगीताच्या नोटेशन्स त्यानी करवून घेण्यास सुरुवात केली.

समोरासमोर गप्पासाठी बसले की अशा खूप जुन्या आठवणी सांगण्यात ते रमत असत [वाढत्या वयामुळे त्यांच्या खणखणीत आवाजाला कसलाही उपसर्ग झाला नव्हता हे एक विशेष]. थेट त्यांच्या तोंडातूनच त्या स्मृतीगंधाच्या खुणा येत असल्याने त्या प्रमाण मानणे भागच आहे.

अशीच त्यांची १९९७ मध्ये बीबीसीच्या हिंदी विभागाने घेतलेली १५ मिनिटांची आठवणीची मुलाखत खालील लिंकवर इथल्या नौशादप्रेमींनी जरूर ऐकावी अशीच आहे :

http://www.bbc.co.uk/hindi/multimedia/2012/05/120504_naushad_audio_pkp.s...

अशोक पाटील

एका प्रकट मुलाखतीत नौशादजींनी पाश्चात्य संगीत व भारतीय रागदारी यासंबंधीत काढलेले उद्गार खूप मार्मिक आहेत -
"पाश्चात्य संगीताने शरीर डोलते तर आमच्याकडील संगीताने मन डोलायला लागते" - असे काहीसे उद्गार होते ते.
अगदी वृद्ध झाल्यावरही नौशादजींच्या मुखावरील झळकत रहाणारे सदाबहार निरागस हास्य आठवत रहाते.......

परवा विविधभारतीवर एक कार्यक्रम झाला.
त्यात उडन खटोला म्धल्या, हो मोरे सैंयाजी उतरेंगे पार हो, नदीया धीरे बहो.. मधल्या कोरसच्या अनोख्या
वापराबद्दलचा उल्लेख होता.

लेख आणि सगळ्याच प्रतिक्रिया वाचनिय.

महंमद रफीचा घुळणा फुटणे हीही अशीच बनवलेली कहाणी असावी. >> माझ्यकडे असलेल्या कॅसेटमधे गाण्याच्या शेवटी उपस्थित सगळे वादक रफी साहेबांना "रोक दो, रोक दो" असे ओरडुन सांगताना ऐकु येते. मी चित्रपट पाहिलेला नाही, पण रेकॉर्डींगमधे ऐकु येणार्‍या त्या आवाजा बद्दल विविध भारतीने पण दुजोर दिल्याचे आठवते.

असो.

रफी + नौशाद जोडी अजरामर

रोक दो रो हे चित्रपटातले संवाद आहेत; बैजूला उद्देशून महालातल्या रक्षकांनी म्हटलेले. वादकांनी म्हटलेले नव्हे. गाण्याची दृकश्राव्यफीत पहा.

>>रोक दो रो हे चित्रपटातले संवाद आहेत; बैजूला उद्देशून महालातल्या रक्षकांनी म्हटलेले. वादकांनी म्हटलेले नव्हे.<<

सहमत. असेच आहे. तानसेनच्या घराच्या आसपास गाऊन तानसेनच्या संगितसाधनेत हा कोण व्यत्यय आणतो आहे अशासाठी बैजूला आवरण्यासाठी रक्षकांनी केलेला तो प्रयत्न आहे असे आठवते.

श्री.मयेकर आणि श्री.दामोदरसुत यांचे निरीक्षण योग्य आहे. बैजूने त्या गाण्यासाठी लावलेला वरच्या पट्टीतील सूर ऐकून तानसेन यांच्या वाड्यावरील रक्षक ते संबंधित आदेश देतात असा कथानकातील तो एक भाग.

केवळ 'रोक दो....' इतकेच नव्हे तर, दुसरा "बंद कर दो," तिसरा "जान खानी है क्या?", तर चौथा "पकडा जायेगा" अशाही धमक्या देत आहे.

वा! अशोक यांनी तर सर्वच्या सर्वच तपशील अचूक दिला आहे त्यामुळे आता या अवांतरावर पडदा पडायला हरकत नसावी.
महंमद रफीचा घुळणा गातांना फुटला असेल वा नसेल. त्याला फारसे महत्व नाही.
महत्वाचे हे की नौशादजींनी दिलेले लाजवाब संगित व रफीजींसकट नौशाद्जींनी निवडलेल्या सर्वच गायकांनी त्याचे केलेले सोने हे आपल्याला स्वर्गीय आनंद देते आहे आणि यात दुमत नाही.

अशोक, ती चीज आणि त्यानंतरचे संवाद यू ट्यूबवर आहेत. चित्रपटाच्या श्रेयनामावली वेळीच ती चीज आहे.

लेख सुरेख आणि प्रतिक्रियाही छानच. नौशाद यांच्या बहुतेक सर्व आवडत्या गाण्यांचा उल्लेख झालेलाच आहे. अधिक लिहिले तर द्विरुक्ती होईल. रविवार ६ मे रोजी मुंबईत त्यांच्या स्मृतीनिमित्त एक अप्रतिम कार्यक्रम 'सरगम' तर्फे सादर झाला. अनेक जुनी गाणी मूळ स्वरूपात ऐकायला मिळाली. केवळ गाणीच नव्हे तर त्यासंबंधीच्या आख्यायिका,गाण्यांची पूर्वपीठिका म्हणजे चालीचे मूळ कोणत्या चीजेत आहे, कोणता राग आहे,गायकाने कुठल्या जागा,मुरक्या कश्या घेतल्या आहेत इ. रसग्रहणही सांगितले गेले. सादरकर्ते अमरेंद्र (नंदू) धनेश्वर स्वतः तयारीचे गायक. त्यात त्यांना नौशाद यांच्याविषयी परम आदर आणि प्रीती. त्यामुळे कार्यक्रम न रंगता तरच नवल. तीन साडेतीन तास श्रोते खुर्चीला खिळून बसले होते.

दिनेश....धन्यवाद. जरूर पाहतो मी ती लिंक आत्ता.

@ दामोदरसुत : "महंमद रफीचा घुळणा गातांना फुटला असेल वा नसेल. त्याला फारसे महत्व नाही" ~ सहमत.

रेकॉर्डिंगच नव्हे तर प्रत्यक्ष शूटिंगच्या समयी अशा कित्येक घटना घडत असतातच, त्याचे महत्व तेवढ्या कालापुरतेच.

कोल्हापूरनजीकच्या मुडशिंगी गावात देव आनंदच्या 'प्रेमपुजारी' चे शूटिंगच्यावेळी 'शोखीयोंमे घोला जाये फुलोंका शबाब....' गाण्यादरम्यान शेतातून अनवाणी पळत असताना वहिदा रेहमानच्या पायात काटा घुसला. वेदनेने ती थांबली तिथेच. शूटिंगही. आणि मग तिच्या पाठोपाठ येणार्‍या देव आनंदने वाकून हलक्या हाताने तो काटा काढला....गळ्यातील रुमालाने ते रक्त पुसले....झाले. थोड्या विश्रांतीनंतर दृष्य पूर्ववत चित्रीत सुरू झाले.

ही एक साधी नेहमी घडणारी घटना. पण तिथे हजर असलेल्या सो-कॉल्ड 'सिनेपत्रकारांनी' आपल्याकडील नित्याचा मालमसाला लावून आपापल्या मॅगेझिन्समध्ये अशी खुमासदार छापली की सर्वांना देव आनंद हा अभिनेता नसून एक मसिहाच वाटावा.

मात्र ते दृश्य आम्ही सर्वांनी प्रत्यक्ष जागेवर पाहिले असल्याने त्या बातमीतील फोलपणा चटदिशी समजला. अर्थात या जगताशी संबंधित अशा घटना रंगवून वा बाऊ करून सांगणे हा नित्याचाच प्रकार.....रफीचा घुळणा गाण्याच्यावेळी फुटला हा प्रसंगही अशाच पोतडीतील.

अशोक पाटील

नौशाद - एक असा संगितकार ज्याची फारच कमी गाणी मला आवडत नाहीत.

त्यांच्या अजरामर संगीताशिवाय इतर काही गोष्टींमुळेही मला त्यांच्याबद्दल प्रचंड आदर आहे -

१. लताच्या गाण्याचे एक ठळक वैशिष्ठ्य म्हणजे तिचे अस्खलित हिंदी/उर्दू उच्चार. आणि ते तिच्या गळ्यात उतरवण्यात ज्यांचा वाटा होता त्यातले एक नौशादमियॉ. त्यांच्याच संगितात लताने गायलेले 'उठाये जा उनके सितम' ऐका. त्यात तिचे मराठमोळेपण जाणवते अघून-मधून. पण मग नंतर मदनमोहनकडे गायलेल्या सगळ्या गझला ऐकल्यावर लता उर्दूभाषीक नही हे सांगूनही खरे वाटणार नाही.

२. आज सुरय्याची जी काही गाणी आहेत त्यातली बरीचशी गाणी अस्तित्वातच नसती जर नौशाद नसते. सुरय्याला तिचा स्वतःचा आवाज खास वाटायचा नाही आणि वर गायचा कंटाळाही यायचा. पण तिला सतत प्रोत्साहन देऊन नौशादनी गाते ठेवले.

३. आज अनेक जूनी गाणी ऐकताना त्यांचे रेकॉर्डींग कमी दर्जाचे असल्याचे जाणवते. त्यामुळे ती गाणी ऐकताना काहीसा बेरंग होतो. पण नौशादनी काय क्लृप्ती केली काय जाणे - पण त्यांच्या झाडून सगळ्या गाण्यांचे रेकॉर्डींग खणखणीत होते अगदी त्या काळातही. (ऐका नूरजहॉची अनमोल घडीमधली गाणी).

नौशाद परफेक्शनीस्ट होते. गायकांना एक-एक जागा गळ्यातून अचूक काढावी लागायची. अर्थातच त्याकरता भरपूर तालमी व्हायच्या. पण त्यामुळे कधीकधी गाण्यातला उत्स्फुर्तपणा निघून जायचा. मला लताचा आवाज नौशादच्या संगीतात हिर्‍यासारखा वाटतो - पैलू पाडलेला, लखलखीत पण काहीसा यांत्रिक. याच कारणामुळे का काय पण अनारकलीच्या संगीताची उंची मोगल-ए-आझमला गाठता आली नाही. मोगल-ए-आझममध्ये बाकी सगळ्या बाजू उजव्या होत्या - मधुबालाचे जिवंत सौंदर्य बीना रॉयच्या निर्जीव सौंदर्यापेक्षा कैक पटीने भारून टाकायचे, सेटच्या भव्यतेच्या बाबतीत अनारकली कैक योजने पाठी होता. पण गाणी? अण्णा चितळकरांकडे लताचा आवाज मधात बुडून यायचा. 'मुझसे मत पुछ मेरे इश्क मे क्या रखा है' च्या तोडीचे एकही गाणे नाहीये मोगल-ए-आझममध्ये हे माझे वै.म.

रफीसाहेब आणि नौशाद म्हणजे दुग्धशर्करा योग. रफीसाहेबांच्या आवाजातील ताकदीचा सर्वांगसुंदर वापर नौशादनीच केला. त्या जोडीची खूप आवडती गाणी वरती आलेलीच आहेत.

किशोर त्यांच्या पठडीत बसणारा नव्हता पण आशा, तलत यांच्याकडूनही त्यांनी फारशी गाणी गाऊन घेतली नाहीत. रेकॉर्डीगच्या वेळेला एकदा तलत त्यांच्यासमोर सिगरेट प्यायला आणि अशा शुल्लक कारणामुळे तो त्यांच्या मनातून उतरला.

लता आणि नौशादची गाणी म्हणजे एक खजीनाच आहे. मला प्रचंड आवडणारी गाणी पहिली १० -

१. उठाये जा उनके सितम - अंदाज
२. खामोश है खेवनहार मेरा - अमर
३. तुझे खो दिया हमने - आन
४. ये कौन आया - साथी (एकदम हटके गाणे आहे हे. मियाँच्या पोतडीतले तर अजीबात वाटत नाही.)
५. ना मानू ना मानू - गंगा जमुना
६. ढुंढो ढुंढो रे साजना - गंगा जमुना
७. तू कौन है मेरा केह दे बालम - दिदार
८. तकदीर जगाके आयि हू - दुलारी
९. मरना तेरी गली मे - शबाब
१०. घुंघट नही खोलू - मदर इंडिया

टवाळ, लेखाबद्दल धन्यवाद.

फार सुंदर लेख.

अनारकली आणि मुगल-ए-आझम बद्दलच्या माधव ह्यांच्या मताशी सहमत.

अण्णा चितळकर आणि लता मंगेशकर हे काँबीनेशन म्हणजे नौशाद आणि रफी ह्या काँबीनेशन इतकेच डेडली होते. अण्णांचे माझ्या जीवनाची सरगम हे आत्मचरीत्र वाचायचे भाग्य मिळाल्यामुळे त्यांच्या केमिस्ट्रीबद्दल बरीच माहीती मिळाली.

'ए मेरे वतन के लोगो' बद्दलही त्यात एक मस्त किस्सा आहे पण तो इथे सांगणे संयुक्तिक नाही.

मला तर अनारकलीतील फक्त मोहोब्बत मे ऐसे कदम डगमगाये आणि ये जिंदगी ही दोनच गाणी भावली.. मोहोब्बत मे ऐसे हे तर केवळ ऐकण्यालायक आहे म्हणून बघण्यालायक वाटते. अकबराचा दरबार हा दरबारच वाटत नाही.. तो अकबर फार्फार तए कोल्हापूरकडचा एखादा सरपंच वाटतो आणि बैठकीला बसल्यागत वाटतो... त्या गाण्यात त्याचे हावभाव असेच एक्साइट झाल्यासारखे आहेत. आणि प्रदीपकुमार म्हणजे सरपंचाचं पोरगं ! खानदाअनी राजेशाही त्यात कुठल्याही पात्रात किंवा सेटमध्ये जाणवतच नाही. सगळ्या गाण्यांची स्टाइअल्ही एक्सारखी.. आधी एक शेर मग रिदम चालू होतो, मग गाणे.. मुघले आजमचे प्रत्येक गाणे वेगळे आहे.

जामोप्यांशी सहमत आहे.

परंतू ही दोनच गाणी इतकी उच्च दर्जाची आहेत की मन वेडावून जाते.

भव्यता, अभिनयाची उंची ह्यांचा विचार केला तर अनारकली मुगल-ए-आझमच्या तुलनेत काहीच नाही हे खरे आहे.
के. असिफला त्यासाठी सलाम!

रोक दो रो हे चित्रपटातले संवाद आहेत; बैजूला उद्देशून महालातल्या रक्षकांनी म्हटलेले. वादकांनी म्हटलेले नव्हे.>>
अनेक वर्ष हाच (गैर)समज बाळागुन होते धन्यवाद मंडळी.
अर्थात त्याने रफीबद्दलच्या आदर भावना जराही बदलत नाहीतच.

नौशादांचे आणखी एक वैशिष्ट्य म्हनजे त्यांची उर्दू आदब.दिलिप कुमार जसा उर्दू भाषेच्या लहेज्यासाठी ओळखला जातो तसे नौशादही....मेहदी हसन यांच्या भारतातल्या पहिल्या कार्यक्रमाचा इब्तेदा त्यानी जो केलाय तो केवळ अप्रतिम आणि खानदानीच....

"अर्थात त्याने रफीबद्दलच्या आदर भावना जराही बदलत नाहीतच...."

~ हे आवडले.
एखाद्या कलाकाराकडे आपण स्नेहाचा आदराचा जो चष्मा लावून पाहतो, त्याच्या संदर्भात कसल्याही खर्‍याखोट्या वदंता पसरत असल्यास त्याकडे वेळीच काणाडोळा करणे हाच सर्वोत्तम मार्ग. हिंदी चित्रपटसृष्टी भाकड चमत्कारांच्या गोष्टींनी अक्षरशः बुजबुजलेली आहे. लोकही जातो बरा वेळ म्हणूनही असल्या पुरावा नसलेल्या कथा चघळत असतात. त्यावर कुणी विश्वास ठेवो वा ना ठेवो, आपल्याला त्या कलाकाराच्या कलेशी मतलब.