निसर्गाच्या गप्पा-१

आपल्या संस्कृतीमधे, झाडांशी या ना त्या रुपाने नाते जोडायचा प्रयत्न केलाय. नक्षत्र वृक्ष काय, कूलवृक्ष काय, पत्री काय. थोडक्यात झाडांशी नाते टिकून रहावे असा प्रयत्न. आणि त्याला देवधर्माचे लेपन.
देवाला फुले तरी का वहायची, तर त्या निमित्ताने दोनचार फूलझाडे लावली जातील.
पण या सगळ्यापासून फार दूर चाललोत आपण.
इथे आफ्रिकेत एक छान प्रथा आहे. कुठल्याही खेळाच्या सामन्यात विजय झाला तर आधी एका झाडाला हात लावायचा. का तर आपल्या विजयाचे श्रेय झाडाला द्यायचे. आपला गर्व सोडून द्यायचा. विजयाच्या उन्मादात एखादा खेळाडू तसे करायला विसरला, तर बाकीचे खेळाडू त्याला आठवण करुन देतात.

३५ वर्षांपूर्वी चेंबूर परिसरात प्रचंड प्रदूषण होत असे. आम्हा सगळ्यांना खोकल्याने हैराण केले होते. त्या काळात हरीत चेंबूर अशी चळवळ झाली होती. राष्ट्रीय केमिकल्स आणि फर्टीलायझरतर्फे झाडांची रोपे मोफत वाटली जात होती.

आता बरेच प्रदूषण कमी झालेय (यात झाडांपेक्षा, चिमणीच्या वाढवलेल्या उंचीला श्रेय जाते.) पण ती चळवळ आता नाही. अजूनही काही भाग ओसाड आहेत. (उदा सायन ते शिवसृष्टी रस्ता )
माझ्या आठवणीत हिंदु कॉलनी, कालिना भागातल्या अनेक झाडांची कत्तल झालीय. हाजी अलीला प्रचंड मोठे उद्यान होते, ते गेले. सायनच्या सर्कलवर फ्लायओव्हर झाला. शिवसृष्टीच्या जंक्शनच्या फ्लायओव्हरखाली एक उद्यान जातेय.

नव्या बागा काहि वसल्या नाहित फारश्या. जी झाडे लावली गेलीत, त्यात पण तोचतोचपणा आहे.

पण मला आशा आहे. नक्कीच आहे.

<<<मोठी झाली की जॉईंट फॅमिलीतल्या लोकांचे कसे हाल होतात लहान घरात तसे त्यांचे हाल होणार सुरू...>>>>

अगं जागु, धावत ये. आज सकाळीच गावावरुन गाडी आली. ताज्या पपया आल्यात, टोमॅटो आलेत. तुला जास्तीचे कांदे पाहिजे असतील तर तेही आहेत. तुझी गाडी असली तर घेऊन जायला त्रास होणार नाही.

भाजी आम्ही ठेवत नाही जास्त आणि भाजी पुढे ठेवायची नाहीच असे ठरवलेय. खटाणा खुप पडतो, नुकसान खुप होते आणि वर लोकांना २ रुपयाला भाजी दिली तर १ रुपयाला का नाही देत म्हणुन विचारतात.... लोक पण विचित्र आहेत असे. आमचे दुकान नविन म्हणुन त्यांना सगळे स्वस्त पाहिजे असते पण त्याचवेळी इतरत्र महाग मात्र चालते. एनी वेज, आम्ही होलसेलच करतोय सगळे. कांदा, पपई, टोमॅटो सगळेच होलसेल देतोय हॉटेल्स, धाबे इ लोकांना. एक भाऊ रात्रंदिन हेच मार्केटींग करण्यात गुंतलाय..

>>नव्या बागा काहि वसल्या नाहित फारश्या. जी झाडे लावली गेलीत, त्यात पण तोचतोचपणा आहे

अगदी बरोबर, तीच तीच झाडं लावतात नाहितर जे नैसर्गीक आहे ते दडपून तिथे लॉन लावतात किंवा फरश्या घालतात. जैव वैविध्य नाहीसं होत चाललय.

मी रोज पारसिक हिलवर जाते फिरायला. वर हिलवर बंगले आहेतच. परवा टेकडिच्या अर्ध्या भागात रस्त्याच्या कडेने लोखंडी खांब दिसले, उद्या पत्रे दिसतील. आणि मग आतल्या झाडांची कत्तल. गेल्या आठवड्यात बाजुला राहणारे एक आजोबा, 'हमारे पेड भी उन्होने अंदर लिये' म्हणुन सकाळीच दु:ख आणि त्रागा करत होते. परवा त्याचा अर्थ कळला. अगदी रस्त्याच्या कडेलाच त्यांनी खांब ठोकलेत. जागा विकत घेणारे, विकणारे, खांब ठोकणारे आणि आपले मायबाप सरकार सगळ्यांनीच हातमिळवणी केलीय. कुठे दाद मागावी??????

नमुतल्या सगळ्यात मोठ्या राजकारणी घराण्याने नमुतले सगळे डोंगर दगडांसाठी पोखरलेत. पावसाळ्यात या तुटलेल्या डोंगरातुन धबधबे वाहतात. आधी डोंगर पोखरले, सगळे उजाड केले आणि आता झाडे लावा असा सल्ला देत पर्यावरणप्रेमी असल्याचा आव आणताहेत... आता त्या अर्धवट उरलेल्या मोडक्या डोंगरांवर का झाडे लावायची?????

आजुबाजुला जे चाललेय ते पाहुन मन निराशेने भरुन येते. जिवंत झाडावर लोक कु-हाड कशी चालवु शकतात हे माझ्य आकलनाबाहेरचे आहे. मला हे मनुष्यहत्येसारखेच नृशंस वाटते. पण माणुस एकदा बिल्डर झाला की त्याच्या बाकीच्या जाणीवा नाहिशा होतात बहुतेक. मी तर त्यांना शाप देते मनातल्या मनात... (पुलंची आठवण झाली, आपण दुबळी माणसे सगळे मनातल्या मनात करतो. तोंडाने बोलायचेही धैर्य नाही )

हि माझ्याकडची "पाच नाजुक बोटं"

योगी.. कशात बुडवली आहेत ही बोटं... मस्त फोटो.. कसला आहे रे ?

दिनेशदा.. तुम्हाला अनुमोदन.. नि सध्या झाडांच्या कत्तलीला अजून एक निमित्त मुंबईत फोफावतेय.. ते म्हणजे पुर्नबांधणीचे काम ! जुन्या इमारती तोडून नविन बांधताहेत.. साहाजिकच मोकळी जागा नष्ट होतेय.. नि त्या जागेत असणार्‍या झाडांचे काय ?? कोणाला पडलीय..

मस्तच रे.. सुगंध घमघमायला लागलाय इथे

कशात बुडवली आहेत ही बोटं... मस्त फोटो.. कसला आहे रे ?>>>>>यो, या सोनटक्क्याच्या कळ्या आहेत. उद्या फुलतील.

जिप्सी,डॉक,जागु
आज (पेंडींग) सगळ वाचुन काढलं, छान फोटो !

जन्मजात आणि जातिवंत आळशी अशी मी. तुम्हा सगळ्यांचा उदंड उत्साह आणि हे सुरेख सुरेख फोटो बघून मी पण माझ्या घरच्या झाडांचे फोटो टाकते.
मामी,
तुम्ही स्वता:ला आळशी म्हंटले आणि हे छान छान फोटोदेखील टाकले, त्याबरोबरच (कित्येक महिन्यात नविन १-२ झाडेही न लावणार्‍याला) मी किती महाआळशी आहे याची आठवण करुन (:राग:) दिल्याबद्दल धन्यवाद !
लहानपणी लाल कर्दळीच्या काळ्या हलक्याशा बिया,भोपळ्याच्या पानाच्या देठाचा पाईपासारखा उपयोग करुन, ते तोंडात धरुन वर बी ठेऊन ते हवेवर उडवायचो/तरंगायचो.
इतक्या उंचीवर देखील अशी झाडे येतात आणि त्यांना अशी फुलेही लागतात, हे पहिल्यांदाच पाहायला मिळालं.

सहज नजरेस न येणारा सरडा

कोथिंबिरीसारखी नाजुक पान असलेल्या झाडाची चिमुकली फुलं

शेवग्याच फूल

रानतुरा

शेवग्याचं फुल क्लासिक रे एकदम.....

असुदे, शेवग्याचे फूल खरेच सुंदर.

योगेश, या कळ्यांना डॉ डहाणुकरांनी कसली उपमा दिली होती, माहितीये ? बॅले नर्तिकांची, या उमलताना जे काही दिसते ते एखाद्या अभिजात बॅलेसारखेच असते.

साधना, तो डोंगर आता आणखी किती वर्षे काढेल सांगता येत नाही. पुर्वी हिरवागार होता तो. सुंदर धबधबे दिसायचे त्यावर. आता त्यावरुन विमान येताना, खाली बघवत नाही.

मी परवा उंबराची कथा लिहिली, त्या किटकांची आणि उंबराची दोस्ती ७ कोटी वर्षं टिकलीय. आपण तर त्यांच्या मूळावरच उठलोय.

आता जी आशा ठेवायची, ती मुंबईच्या बाहेरचीच.

जागू, मोहोर येऊन गेला का ? मोहोराच्या दिवसात या झाडाखाली जणू कुरमुरे पडल्यासारखेच दिसतात. नायजेरियाला याची जांभळी फूले येणारी झाडे बघितली.
हि पालवीच काय याची पाने पण लखलखत असतात !

जागु,
धन्यवाद ! करंजाच्या फोटो बद्दल !

माझ्या मते ही झाडे ओढ्या/नदीकाठी खुप पहायला मिळाली,याच्या पासुन बायो डिझेल तयार होत असल्यामुळे आता याची सध्या खुप लागवड होत आहे.
याच्या पानापासुन गुंडाळी करुन झालेली पिप्पानी खुप वाजायची, आताही कधी कधी पान मिळाल कि वाजवतो.
ग्रामीण भागात (पुर्वी) लग्नात आंब्याबरोबर्,याच्या फांद्याही असायच्या , याच्या बियांचा खेळ खुप रंगायाचा

या बिया गोळा करणे, हा एक ग्रामोद्योग आहे. कोल्हापूरच्या बाजारात या विकायला असतात. घरोघरी याचे तेल, संग्रहात असते. अंगाला चिलटे, डास चावू नयेत म्हणून लावतात. वास भयानक असतो.

मी आज-याला विकत घेतलेल्या याच्या बीया.. तिथे ढिगानी विकत असतात. बहराच्या दिवसात झाडाखाली चिखल असतो नुसता फुलांचा... याच्या सावलीत खुप गार वाटते.

ह्या रविवारी ग्रंथालयात डॉ. सतिश पांडे यांचे 'सोयरी वनचरे' हे अतिशय सुंदर पुस्तक मिळाले. फोटो पाहुन लगेच पुस्तक उचलले. आत पक्ष्यांच्या एकापेक्षा एक मस्त गोष्टी आणि माहिती आहे. जंगलात मुद्दाम जाऊन पाहिलेल्या पक्ष्यांची वर्णने तर आहेतच पण इथेच शहरात पक्ष्यांनी माणसांच्या जंगलात स्वतःची सोय कशी लावलीय त्याचेही अतिशय हृद्य वर्णन आहे. (डॉ. पुण्यात राहतात).

पुण्यात एका वर्षी ४३ डिग्रीपर्यंत तपमान गेले होते आणि एका मैनेला अंडी घालायची घाई लागलेली. मागच्या वर्षीचे झाड यावर्षी माणसाने तोडले. पत्र्याच्या छपराखाली घरटे बांधायला घेतले तेव्हा पहिल्याच दिवशी पत्रा इस्त्रीसारखा तापतो हे तिच्या लक्षात आले आणि ती जागा सोडावी लागली. डॉक्टर लक्ष ठेऊन होते मैना काय करते आता त्यावर. त्या शहाण्या पक्षीणीने बिल्डिंगच्या ड्रेनेजपाईपमध्ये जिथे व्ही आकार तयार होतो तिथे घरटे केले, आणि तो पाईपही अशा घराचा निवडला ज्या घरात माणसे भरपुर होती आणि त्यामुळे मोरीत दिवसभर पाणी ओतले जायचे. पाणी पायपातुन जाऊन पाईप दिवसभर थंडगार आणि भिंतीवर उनही यायचे नाही. अग्दी मस्त निवारा तयार झाला तिच्यासाठी.

एका साळूंकीने म्युन्सिपालिटीच्या फुटक्या दिव्याच्या शेडमध्ये घरटे थाटले. पावसाळा सुरू झाला, घरट्यात पाणी झिरपू लागले. अंडी गार पडु लागली, साळूंकीचे अंग ओलेचिप्प व्हायला लागले. पाऊस नुकताच सुरू असल्याने मध्येमध्ये उनही पडायचे. उन पडले की ही बाहेर येऊन उन्हात गरम झालेल्या विजेच्या खांबावरील पट्य्ट्यांना ती अगदी चिकटुन बसायची. पिसे वाळायची आणि गरमही व्हायची, मग ती गरम उब परत घरट्यात जाऊन अंड्यांना द्यायची पिले होईपर्यंत पावसाळा वाढला, झड यायला लागली आत. मग बाईसाहेबानी प्लेस्टिकचे तुकडे आणुन अंथरले घरट्यात साधा कागद निवडला नाही.

हे सगळे वाचले की पक्षीही किती विचार करतात आजुबाजुच्या परिस्थितीचा आणि जुळवुन घेतात सगळ्याशी हे लक्षात येते.

जागू, धन्स करंजाच्या फोटोबद्दल
आमच्या इथे खुप झाडे आहेत (होती :(). त्यातीलच एका करंजाच्या झाडाला गणपतीचा आकार आला आणि आता तेथे एक मंदिर बांधले आहे.

लहानपणी लपाछपी खेळताना मी नेहमी या झाडावर चढुन त्या हिरव्या पानात लपायचो (आईकडुन धपाटेही खाल्लेय :-)). झाडावर लपताना फुलांवरच्या घोंगावणार्‍या माश्या हा एकमेव त्रास असायचा :फिदी:. झाडावर लपल्या लपल्या थोड्या थोड्या फांद्या तोडायचो आणि त्या सुकवायचो आणि होळीच्या दिवशी त्याची आमची "सेपरेट" लहान होळी करायचो. यासगळ्यांमुळे या झाडाबद्दल खुप आपुलकी आहे.

सर्व आठवणी जाग्या झाल्या.

जिप्सी ,५ बोटं मस्तच.
असुदे, हा सरडा आज प्रथमच पहातेय. आणि त्या शेवग्याच्या फुलांची भाजी पण मस्त होते. रानतुरा पण छानच आहे.
जागू, हे झाड बहुधा पाहिलय मी.

योगेश, या करंज्याच्या झाडाची आणखी एक मजा. त्यावर आपले नाव कोरले तर काही दिवसांनी तो भाग वर येतो.
साधना, पक्षी अंड्याच्या तपमानाची बरीच काळजी घेतात. (मधमाश्याही घेतात. )
ते पुस्तक आता लिस्ट वर ठेवून देतोय.

त्यावर आपले नाव कोरले तर काही दिवसांनी तो भाग वर येतो.>>>>सह्ही हे माहित नव्हते.

हे झाडं मी ही पाहीलय.
जिप्सी लगेच जाऊन झाडावर नाव कोरू नकोस बरं का.
साधना पुस्तक नक्की वाचेन. तुला इमेल मिळालं का गं?

'ॐ नम शिवाय्'!!!
आज महाशिवरात्र. सर्वांना महाशिवरात्रीच्या हार्दिक शुभेच्छा.!!!
गुगलवर शोध घेताना हि माहिती मिळाली. आणि ही माहिती आधी मायबोलीवर आलेली आहे.तरी आज महाशिवरात्र म्हणून हे कॉपी , पेस्ट केले आहे.
बेल
लॅटिन नाव - Aegle marmelos (ईगल मार्मेलॉस)
इंग्रजी नाव - वुड अ‍ॅपल, बेंगाल क्विन्स, गोल्डन अ‍ॅपल
भारतीय नावे - बिल्व, श्रीफल (संस्कृत/हिंदी), बिली (गुजराथी), विल्वम (तमीळ), मुरेडू (तेलुगू)
कुल - लिंबूकुळ
बेल हा एक मध्यम उंचीचा पानगळी वृक्ष आहे. याची साल खडबडीत, राखाडी रंगाची असते. तपकिरी रंगाच्या फांद्यांवर जवळजवळ एक इंच लांबीचे काटे असतात. पाने एकांतरित आणि त्रिदली असतात. लंबगोलाकार आणि टोकदार पर्णिकांवर पारदर्शक तैलग्रंथींचे ठिपके असतात. फुले हिरवट पांढरी आणि सुवासिक असतात.

फळे आकाराने मोठाली, गोल असतात. बाह्य कवच लाकडासारखे टणक, पांढुरके हिरवट असते. आतला गर केशरी भगवा असून त्यात धाग्यांत गुरफटलेल्या अनेक बिया असतात. बेलफळाच्या गरापासून सरबत बनवतात. अतिसारावरचा तो एक खात्रीशीर उपाय.
बेलतेलाचा वापर लाकडाला झिलई देण्यासाठी करतात. कीडरोधक म्हणूनही हे तेल उपयोगी असते. लाकूड घरबांधणीसाठी आणि हत्यारे बनवण्यासाठी वापरतात. कच्च्या फळांच्या कवचापासून पिवळा रंग निघतो तो कापडावरील छपाईसाठी वापरतात. पाने डोळ्यांवर पोटीस म्हणून बांधतात. वातविकारावरील
दशमुळांपैकी बेलमूळ एक महत्त्वाचा घटक आहे. बेलाच्या पानांत पार्‍याचा अंश असतो असे म्हणतात आणि या पार्‍यामुळे बिल्वपत्र ज्यात असते ते पाणी कधी खराब होत नाही. म्हणूनच कदाचित अभिषेकाच्या अर्थात बिल्वदलं घातली जातात.
लोककथा - महादेवाच्या पूजेअर्चेत बेल वाहणे हा विधी अत्यंत आवश्यक मानला गेला आहे, त्यामुळेच शंकराच्या देवळाजवळ एकतरी बेलाचे झाड असतेच. बेलाच्या लाकडाचा दंड महादेवाने हातात धरलेला असतो, त्यामुळे महादेवाला 'बिल्वदंडिन्' असेही एक नाव आहे.
बेपर्वा माणसांबद्दल बोलताना-" बेल पकल कौआ के बोप लाका" (बेलाची फळे पिकली तरी कावळ्याला त्याचे काय?) सगळ्या पिकल्या फळांवर कावळा चोच मारतो, परंतु बेलाचे फळ इतके टणक असते, की कावळ्याची चोच त्यात घुसूच शकत नाही. त्यामुळे बेलफळ पिकले तरी कावळ्याला त्याचे सोयरसुतक काही नाही.
बेलाचे झाड आणि बोरीचे झाड जर एखाद्या जागेवर शेजारीशेजारी वाढली असतील, तर त्या जमिनीखाली झरा असणार असे समजतात.
नवीन कार्याच्या शुभारंभी लोक बेलास प्रदक्षिणा घालतात, कारण बेल नवे कार्य यशस्वी करून देतो असे म्हणतात.

खूप वर्षापूर्वी याच महाशिवरात्रीच्या दिवशी बेल आणायला जाताना एक प्रसंग घडला होता. आमच्या जिवावरच बेतले होते. पण 'देव तारी त्याला कोण मारी'. नाहीतर आज हे लिहायला मी नसते. तो प्रसंग जसाच्या तसा आठवतो व अंगावर काटा ऊभा रहातो. इथे लिहित नाही. या निसर्गाच्या गप्पा आहेत. याची आठवण कोणीतरी करून देतील. असो.

जिप्सी लगेच जाऊन झाडावर नाव कोरू नकोस बरं का.>>>>> :-). नक्कीच सावली. का कोण जाणे पण मला झाडावर नावे कोरणे, खिळे ठोकणे हे क्रुरपणाचे वाटते.

जिप्सी ते आहेच क्रुर पणाचे. तु करणार नाहीस हे नक्कीच माहीती आहे पण तरी मी लिहिले कारण इतर कुणीतरी वाचुनही प्रय्त्न करुन बघु नये म्हणुन ...

शोभा छान माहीती. त्या इंग्लिश नावावरून आठवले. सध्या पाथेर पांचाली इंग्रजी भाषांतर वाचत आहे. त्यात असंख्य झाडांची बंगाली किंवा इंग्लिश मधली नावाचे उल्लेख आहेत. ती सगळी झाडं बघावीशी वाटली पण शक्य नाही. शिवाय एखाद दोन उल्लेख चुकलेले वाटले. म्हणजे कस्टर्ड अ‍ॅपल्स पिकल्यावर लाल दिसत होती वगरे. क्स्टर्ड अ‍ॅपल म्हणजे सिताफळ असं मला वाटतय. ते पिकल्यावर लाल कसं होईल!

छान माहिती शोभा.

कारण इतर कुणीतरी वाचुनही प्रय्त्न करुन बघु नये म्हणुन ...>>>>>>अगदी अगदी