"मराठी भाषा दिवस : सरस्वतीची चिरंजीव मुले - वसंत बापट - भरत.

मी कॉलेजात होतो , तेव्हा पॉकेट मनीची पद्धत फार नव्हती. अडल्यानडल्याला म्हणून थोडे पैसे दिलेले असत. पार्ल्यात जानेवारी महिन्यात मॅजेस्टिक गप्पा असत आणि त्याला जोडून त्यांचं पुस्तकप्रदर्शनही असे. जवाहर बुक डेपोवालेही त्याच्या मागे पुढेच पुस्तकप्रदर्शन लावीत. अशाच एका पुस्तकप्रदर्शनात दुपारी मंडपात कोणीही चिटपाखरू नसताना भरपूर वेळ पुस्तकं चाळत , त्यातल्या त्यात कमी किंमतीची आवडलेली पुस्तकं विकत घेतली. त्यात वसंत बापटांची मानसी (किंमत पाच रुपये) प्रवासाच्या कविता ( किंमत सोळा रुपये) सकीना (किंमत बारा रुपये) ही पुस्तके घेतली. इंदिरा - मृगजळ आणि कुसुमाग्रज - वादळवेल हीदेखील. दुकानातल्या न खपलेल्या पुस्तकांना हवा दाखवायला ही पुस्तक प्रदर्शने भरवीत असावेत. कारण बहुतेक पुस्तके छापून आठदहा वर्षे तरी झालीच होती.

शान्ताबाईंवरच्या लेखात म्हटलं तसं 'केवळ माझा सह्यकडा' ही कविता वसंत बापटांच्या नाव-चेहरा- कविता यांची एकत्र ओळख करून द्यायला कारण ठरली. अकरावी की बारावीला त्यांची `फुंकर' ही कविता होती. पुढे मी शिकवण्या घेतल्या, त्यात एके वर्षी नववीचं हिंदी शिकवलं त्यात देह मंदिर चित्त मंदिर या प्रार्थनेचा अनुवाद होता.

केवळ माझा सह्यकडा ही कविता पाच कडव्यांची. प्रत्येक कडवं दहा- दहा ओळींचं. महाराष्ट्राचा इतिहास, भूगोल, वारकरी पंथ, लोकसंगीत यांचा धांडोळा घेतल्यावर विश्वाला कवेत घेत असतानाही अस्मितेची ज्योत जपणारा संदेश कवितेत आहे. कवितेला संयुक्त महाराष्ट्राच्या लढ्याची पार्श्वभूमी असावी असं शेवटचं कडवं वाचताना आता जाणवलं. पुस्तकात हा संदर्भ होता किंवा शिक्षकांनी तसं सांगितल्याचे आठवत नाही.
फुंकर या कवितेत . बेवफा झालेल्या प्रेयसीच्या घरी गेलेल्या प्रियकराचं मनोगत. एकेक विशेषण म्हणजे फूत्कारच जणू. पण मनातच ठेवलेले. ही कविता म्हणजे नाटकातला एक प्रवेश होऊ शकेल.

'मानसी' मधल्या कविता तेव्हापासून आतापर्यंत कितीदातरी वाचल्या असतील. बापटांच्या एकेका शब्दात पानपान भर आशय भरलेला आहे.

हा मृगजळात समाधी घेईल.

खरेच मी आता सिद्ध आहे
स्वत्वाच्या खडावा काठावर ठेवून.
--------------
स्वागत करण्यापुरते जवळ हासू नव्हते
आसू तरी हुकमासरशी येतात कुठे!
मधली स्थिती म्हणजे एक थबकलेली प्रलयलाट
-----------
सत्य आपले आणि दुबळे असते
न्याय त्यांचा आणि समर्थ असतो

हा संग्रह चाळताना आता लक्षात आलं यातली एक कविता माझ्या नकळत माझे शब्द होऊन कागदावर उतरवली गेली होती.

बापट आणि कुसुमाग्रज , दोघांच्या कवितांत स्वातंत्र्यलढ्याचा जोष , आवेग दिसतो आणि स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतरच्या स्वप्नभंगाची एक विदारक जाणीवही. `सावंत' ही कविता तर प्रसिद्धच आहे.

वसंत बापट सावंत
पंधरा ऑगस्ट

गर्दन छाटली होती तरी झेंडा उंच गेलाच
छाती फाटली होती तरी आम्ही घोष केलाच
----------
दुष्काळ
चीफ एक्झिक्युटिव्ह करतो स्वखुशीने पगार कपात
भागवतो फक्त साडेपाच हजारात सहाऐवजी
मलबारहिलवर आठवड्यातून एकदा चुलीला रजा
(मजा त्यादिवशी आलिशान हॉटेलात )
--------
ही चीन आक्रमणावेळची असावी.

सह्याद्रीच्या वादळवार्‍या! पैल जाऊन सांग खबर
थंडगार बर्फामध्ये ज्यांना हवी असेल कबर
तेवढी भुते पुढे या, बाकी सारे चले जाव
कोपर ढोपर सं गिन इथे, बाळमूठ वज्रघाव

वीर साचा उग्र आविष्कार करणारी लेखणी
अजून त्या झुडुपांच्या मागे सदाफुली दोघांना हसते

अशी हळुवार प्रेम कविता लिहिते तर कधी

कॉफी निम्मी निम्मी बरी
कप मला बशी तुला
अर्धा घोट झाल्यावर
देई बशी घेई प्याला

असा खट्याळपणाही करते.

कवी आपल्या कवितेबद्दल - कलेबद्दल कवितेतून बोलला नाही, असे सहसा होत नाही.

संगमरवरातून संगमरवर वजा केल्यावर
संगमरवर उरला पाहिजे
जो संगमरवरातून हस्तिदंत ठेवीन म्हणेल
तो अपकीर्ती नामक नरकात जाईल
(कलेचा व्यापार करणार्‍यांबद्दल?)

थोडंसं अवांतर - वसंत बापट USIS मध्ये होते आणि त्यांनी इंग्रजी पुस्तकांचे मराठी अनुवाद जी ए, शान्ताबाई अशा लेखकांकडून करून घेतले,
अशी नोंद शान्ताबाईनी चौघीजणी संदर्भात केली आहे.

बापट-करंदीकर-पाडगावकर कवितावाचनाचे कार्यक्रम करीत. इतर दोघांचे कवितावाचन ऐकले की त्यांच्या कोणत्याही कविता त्यांच्या आवाजात आणि ते वाचतील तशा आपण मनातल्या मनात ऐकू शकतो. पण बापटांच्या कविता तशा नाहीत. त्यांचं सादरीकरण प्रत्येक कवितेगणिक वेगळंच रूप घेतं. अनेक कविता तर ते गाऊन दाखवत. `लावणी अखेरच्या विनवणीची' दोनतीनदा तरी ऐकली- पाहिली असेल. पण तशी आठवतही नाही.

मैतर हो! खातरजमा करू मी कशी
अम्हि जाणारच की कधी तरी पटदिशी
हे एकच आता अखेरचे मागणे
ही मैफल अपुली अखंड चालो अशी
अम्हि जाणारच की कधी तरी पटदिशी