दिलिप कुमार - ०४

दिलीपकुमार यांनी पुनरागम केलं ते मनोज कुमार या त्यांच्याच ' कार्बन कॉपी ' च्या ' क्रांती ' द्वारे. एव्हाना क्षितिजावर राजेश खन्ना नामक चॉकलेट हिरो अवतरला होता आणि त्याने आसमंत व्यापून टाकलेला होता. त्याच्याच आजूबाजूला होते शत्रुघ्न सिन्हा, धर्मेंद्र असे तगडे ' हिरो '. नाही म्हणायला संजीव कुमार होता, जो अभिनयाच्या बाबतीत दिलीप कुमारांचा वारसा चालवण्याच्या तोडीचा होता. अमिताभ अजून 'बच्चन' व्हायचा होता आणि ' सेकंड लीड ' म्हणून शशी कपूरसारखे देखणे नट आपली जागा निर्माण करत होते. क्रांती आला १९८१ साली....त्याआधीचा १९७६ सालचा ' बैराग ' अभिनयाच्या बाबतीत चांगला असला तरी आपटलेला होता.

क्रांती तद्दन फिल्मी आणि कमालीचा आचरट प्रकार होता. देशप्रेमाच्या नावाखाली मनोज कुमारने त्यात वाट्टेल तो मसाला भरून त्या चित्रपटाला हास्यास्पद पातळीवर नेलेलं होतं. त्यात दिलीप कुमार , त्यांची कार्बन कॉपी ( मनोज कुमार ) , शशी कपूर, शत्रुघ्न सिन्हा, प्रेम चोप्रा, परवीन बाबी, हेमा मालिनी असे झाडून गोळा केलेले सगळे जण होते. बोटीवर पावसात भिजत गाणारी हेमा मालिनी, तुरुंगात चणे विकायला जायच्या बहाण्याने गाणी म्हणत ( काय कल्पनाशक्ती आहे....सलाम ! ) तिथे कैद असलेल्या साथीदारांना सोडवणारे क्रांतिकारक, तेव्हाच्या चित्रपटांमध्ये कायम ' विदेशी ' भूमिकेत दिसणारा टॉम अल्टर आणि त्याचे भयंकर संवाद या सगळ्यानंतरही ' क्रांती ' बरा चालला. दिलीप कुमारसारख्या अभिनयसम्राटाला अशा केविलवाण्या भूमिकेत बघणं कठीण असलं, तरी या चित्रपटानंतर त्यांना अतिशय चांगल्या भूमिका मिळाल्या.

क्रांती नंतर त्यांनी केलेली एक अविस्मरणीय भूमिका म्हणजे ' विधाता '. राज कपूर नंतरचे शोमन सुभाष घाई यांचा तो सुरुवातीचा काळ. याही चित्रपटात दिलीपसाहेबांबरोबर होते त्यांच्यासारखेच चरित्र भूमिकांकडे वळलेले शम्मी कपूर, मध्यम वयाचा संजीव कुमार आणि नवखा, अस्पष्ट संवादफेक असलेला आणि मक्ख चेहऱ्याचा तरुण संजय दत्त. ' अबूबा ' चा चित्रपटभर ' अवूबा ' असा उच्चार करणाऱ्या संजूला संजीव कुमारने पार्टीमध्ये झापलं होतं, असा किस्साही कुठेतरी वाचलेला मला आठवतो....या चित्रपटात खरे नायक पुन्हा एकदा ठरले दिलीपसाहेब. त्यांनी आणि संजीव कुमारने अक्खा चित्रपट व्यापून टाकला. या चित्रपटात मोजक्याच प्रसंगांमध्ये दिलीपसाहेबांची आणि श्रीराम लागूंचीही जुगलबंदी दिसली. या सगळ्याला चार चांद लावले अमरीश पुरी यांच्या सणसणीत खलनायकी अभिनयाने. रूढार्थाने नायक - नायिका असलेले संजू - पद्मिनी कोल्हापुरे चित्रपटभर कुठे जाणवलेच नाहीत...

याच चित्रपटाच्या यशानंतर दिलीप कुमारांची दुसरी इनिंग्स बहरली. त्यापाठोपाठ आलेल्या ' शक्ती ' मध्ये बच्चन - दिलीपकुमार ही जोडी समोरासमोर आली. दिलीप कुमारांचा रोल सशक्त होता, त्यांना केंद्रस्थानी ठेवून कथा लिहिली गेली होती आणि त्यांना त्यांच्या ' होम पिच ' वर खेळायला दिग्दर्शक रमेश सिप्पीने पूर्ण मोकळीक दिली होती....पण तरीही दिलीपसाहेबांसमोर अमिताभने कमालीचा ' अंडरप्ले ' करून आपल्या अभिनयाची दखल समस्त प्रेक्षकवर्गाला घ्यायला लावली. अभिनयाच्या बाबतीत दिलीप कुमारांना आदर्श मानणाऱ्या अमिताभने त्यांच्या बरोबरीने फिल्मफेयरचं ' नॉमिनेशन ' मिळवून दाखवलं. स्मिता पाटीलसारखी सणसणीत अभिनेत्री या दोहोंपुढे खंबीर उभी राहिली....पण....नव्या दमाच्या अभिनेत्यांपुढेही दिलीपसाहेब उभे राहिले आणि त्यांनी आपल्या अभिनयाचं नाणं खणखणीतपणे वाजवून दाखवलं. इथेही अमरीश पुरी होतेच....

हा काळ ' मल्टिपल स्टार कास्ट ' चा असल्याचं त्यांनी ओळखलं असावं, कारण त्यांचे या टप्प्यातले सगळेच चित्रपट त्याच प्रकारचे होते. ' मशाल ' मध्ये अनिल कपूर ( आणि पुन्हा एकदा अमरीश पुरी ) , कर्मा मध्ये खुद्द नासिरजी, जॅकी , अनिल कपूर, नूतन आणि अनुपम खेर , सौदागरमध्ये राज कुमार ( १९५९ सालच्या पैगाम मध्ये हे दोघे एकत्र होते, पण तेव्हा राज कुमार चाचपडत होता आणि दिलीप कुमार ' द दिलीप कुमार ' होता...) , अनुपम खेर, जॅकी श्रॉफ ( आणि अमरीश पुरी ) असे मोहोरे आजूबाजूला असूनही त्यांनी आपली छाप पाडलीच...पण आता त्यांच्या अभिनयात एक प्रकारचा एकसुरीपणा आलेला होता. हेल काढत संवाद खेचायची त्यांची शैली आता थोडीशी असह्य वाटायला लागलेली होती. कधी काळी जो संयत अंडरप्ले करून त्यांनी भल्या भल्यांना घाम फोडला होता, तोच अंडरप्ले आता नाहीसा होत चाललेला होता. लोकांना ' बच्चन ' गवसलेला होताच, पण त्यांच्या बरोबरीने समांतर सिनेमातून अभिनयाचं शास्त्रशुद्ध शिक्षण घेऊन आलेले नासिरजी, ओम पुरी, पंकज कपूर, अन्नू कपूर, अमोल पालेकर असे चाकोरीबाहेरचे नट भारतीय सिनेमाला अभिनय काय चीज आहे याची नव्याने ओळख करून देत होते. दिलीपकुमार अशा चित्रपटांमध्ये काय करून गेले असते, असं नेहेमी राहून राहून वाटतं, पण तो योग काही जुळून आला नाही.

१९९८ सालच्या ' किला ' या अतिशय सुमार दर्जाच्या चित्रपटाने या अभिनयोत्तमाच्या कारकिर्दीची सांगता झाली. त्याआधी स्वतःच्याच दिग्दर्शनात होऊ घातलेल्या ' कलिंगा ' चित्रपटाची घोषणा करून आणि पुढे तो चित्रपट नको तितका लांबत गेल्याने डब्यात घालून दिलीप कुमारने नको तिथे हात पोळून घेतले होतेच....चाहत्यांनाही आपल्या आवडत्या नटाची अधोगती आवडत नव्हती....पण नशिबाने दिलीप कुमारांचा राजेश खन्ना झाला नाही. योग्य त्या वेळी त्यांनी आपल्या निवृत्तीचा निर्णय घेऊन आपला मान राखला.

१९९१ साली त्यांना पद्मभूषण पुरस्कार मिळाला आणि त्यांच्या कार्याचा सरकारने योग्य तो सन्मान केला. १९९४ साली फिल्मफेयर लाइफटाइम अचिव्हमेंट पुरस्कार मिळवून चित्रपट सृष्टीने त्यांचा गौरव केला. याच वर्षी त्यांना दादासाहेब फाळके पुरस्कारानेही सन्मानित करण्यात आलं आणि त्यांच्या झळाळत्या कारकिर्दीला सुयोग्य सन्मान मिळाला. तब्बल आठ वेळा सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा फिल्मफेयर त्यांना मिळाला होताच. पुढे अतिशय खंगलेल्या अवस्थेत त्यांना २०१५ साली सरकारने पद्मविभूषण जाहीर केला, तेव्हा मात्र त्यांचा पुरस्कार घेतानाच फोटो बघून चाहते हळहळले. जवळ जवळ विस्मृती झालेल्या अवस्थेतले दिलीप कुमार बसलेल्या अवस्थेत शून्यात बघत होते, पण त्यांच्या बाजूला उभ्या होत्या त्यांच्या भक्कम आधार असलेल्या सायराजी.

दिलीप कुमार यांचे काही किस्से यापुढच्या भागात देऊन या लेखमालेची सांगता करण्याचा मानस आहे. मोहम्मद युसूफ खान म्हणून आत्ताच्या पाकिस्तानातल्या पेशावर येथे जन्माला आलेल्या या पठाण मुलाचा ' दिलीप कुमार ' होणं, त्याच्या नावावर ' ट्रॅजेडी किंग ' पासून ' फर्स्ट मेथड ऍक्टर ऑफ इंडियन सिनेमा ' सारखी विशेषणं लागणं, त्यांचं रंगभूमीवरचं प्रेम, भूमिकेच्या तयारीसाठी स्वतःला झोकून देण्याच्या सवयीमुळे देवदासनंतर त्यांना नैराश्याचा करावा लागलेला सामना अशा असंख्य गोष्टींमुळे या नटसम्राटाची कारकीर्द भारतीय चित्रपटसृष्टीचा मैलाचा दगड होऊन राहिलेली आहे.