महिलादिनानिमित्त फॅशन डिझायनर शीतल बानावळकर कोलवाळकर यांची मुलाखत

याखेरीज मी सहभाग घेतलेले उपक्रम तसे खूप काही नाहीत. पण तरी माझ्या परीने मी समाजातल्या चांगल्या कामांमध्ये खारीचा वाटा उचलायचा प्रयत्न करते. माझ्याकडून अनेक सेवाभावी संस्था शिवणकामात उरलेल्या चिंध्या, कापडांचे तुकडे घेऊन जातात. त्यांपासून ते वेगवेगळ्या वस्तू, स्टफ्ड टॉईज, कपडे बनवून त्यांची विक्री करतात व त्यांतून निधी गोळा करतात. कामायनीचे लोकही माझ्याकडून अशा चिंध्या घेऊन जायचे. काही वर्षांपूर्वी मी ग्रामीण भागातील एका बचतगटाला चिंध्यांपासून गोधड्या बनवायचे प्रशिक्षण दिले होते आणि त्यांनी बनवलेल्या गोधड्यां मी विकायलाही ठेवायचे. पण दुर्दैवाने काही कारणामुळे तो उपक्रम पुढे चालू राहिला नाही. तरी माझ्याकडे गरजू, होतकरू, कष्ट करायची व शिकायची तयारी असलेल्या मुलामुलींना मी नोकरी देण्यासाठी कायम प्रयत्नशील असते. माझी फक्त एकच अपेक्षा असते ती म्हणजे त्यांनी मन लावून काम करावे आणि तीन-चार महिने काम करून नोकरी सोडून जाऊ नये. जेव्हा मी कोणाला माझ्या हाताखाली तयार करते तेव्हा त्यांना माझ्याकडची कौशल्ये शिकवत असते, त्यांच्यावर मेहनत घेत असते, त्यांचे ग्रूमिंग करत असते. त्यामुळे त्यांनीही मला चांगली साथ द्यावी अशी माझी अपेक्षा असते.

या क्षेत्रात काम करताना तुम्ही स्वतःला अपडेटेड कसे ठेवता?

फॅशनच्या जगात सार्‍या गोष्टी खूप झपाट्याने बदलतात. त्यासाठी तुमचे ट्रेंड्सवर बारीक लक्ष हवे, त्यांचा अभ्यास हवा. तुम्ही अ‍ॅक्टिव्ह राहिलं पाहिजे. चालू फॅशनवर तुम्ही काम करत राहणे जसे महत्त्वाचे आहे तसेच बदलणार्‍या फॅशनवरही तुम्हांला काम करता येणे आवश्यक आहे. त्यात पुन्हा तुमचा स्वतःचा वेगळा ठसा उमटवता आला पाहिजे, इंप्रोव्हायझेशन करता आले पाहिजे. त्याशिवाय तुम्ही वैशिष्ट्यपूर्ण डिझाईन्स बनवू शकणार नाही. या सगळ्या गोष्टींसाठी बाहेर डोळे उघडे ठेवून वावरायला लागते. नवीन गोष्टींचा अभ्यास करायला लागतो. स्वतःची वेगळी डिझाईन्स बनवत राहायला लागतात. हे खूप चॅलेंजिंग आहे आणि मला ते करायला जाम आवडते.
याशिवाय या क्षेत्राशी संबंधित ग्रूप्समध्ये सामील होणे, नेटवर्किंग करणे, त्या त्या वर्तुळांत फिरणे याचाही फायदा होतो.

तुमच्या कामात तुम्हांला आव्हानात्मक अशी कोणती बाब वाटते?

एक व्यवसाय म्हटले की त्यात रिस्क ही आलीच! मी आजवर अशा अनेक रिस्क्स् घेतल्या आहेत आणि अडचणींवर यशस्वीपणे मातही केली आहे. नवे प्रयोग करताना काही प्रयोग फसतात. तुमच्या काही कल्पनांना म्हणावी तशी दाद मिळत नाही किंवा त्या ग्राहकांच्या पसंतीस उतरत नाहीत. जर दिलेली वेळ तुमच्या पुरवठादाराने किंवा कारागिराने, हाताखालच्या कर्मचार्‍याने पाळली नाही तरी खूप गोंधळ होऊ शकतात. यांतून मार्ग काढत व्यवसाय करणे हे खरोखरी कौशल्याचे काम आहे.
माझ्या कामात मला जाणवणारे आव्हान म्हणजे येणारा ग्राहक स्वतःच्या डोक्यात एक डिझाईन घेऊन आलेला असतो. कित्येकदा ते डिझाईन त्याने निवडलेल्या कापडाला, किंवा त्याच्या व्यक्तिमत्त्वाला, ज्या कारणासाठी कपडा डिझाईन करून घेत आहे त्या कारणाला अनुरूप असतेच असे नाही. अशा वेळी त्यांना ते स्किलफुली सांगणे किंवा त्यांना सूटेबल अशा डिझाईनचा कपडा शिवण्यास त्यांना पटविणे हे माझ्यासाठी चॅलेंजिंग असते. माझ्याकडे अनेक सेलिब्रिटीज्, अ‍ॅकॅडमिक क्षेत्रातील किंवा पॉवर सर्कलमधील मंडळी आपले कपडे डिझाईन करून घेण्यासाठी येतात. समाजातील प्रसिद्धीच्या वलयात वावरणार्‍या काही मंडळींचे इगोही सांभाळावे लागतात. माझ्यासाठी हे खूप चॅलेंजिंग आहे, कारण माझा स्वभाव खूप सरळसोट आहे. मी थेट बोलते. मनात एक, ओठांत एक हे मला जमत नाही. पण व्यवसायात टिकायचे असेल तर तसे करून चालत नाही. तुम्हांला लोकांशी गोडीत, सभ्यपणे, त्यांना रुचेल - पटेल अशा भाषेतच बोलावे लागते. कोणी उपेक्षा केली किंवा भावनेच्या भरात काही बोलले तरी तुम्हांला तुमचे डोके शांत ठेवून, जिभेवर साखर ठेवूनच वावरावे लागते.

आमच्या व्यवसायात तारखा पाळण्यालाही खूप महत्त्व आहे. त्याबद्दल आम्ही पक्के आहोत. आणि हे माझ्या आजोबांच्या काळापासून आहे. त्यांनी आम्हांला लावलेली ही शिस्तच आहे. तारखांच्या बाबतीत त्या पाळण्यात मी नव्वद टक्के यशस्वी होते. फिटिंग ट्रायल्स, त्या त्या कपड्याचे खास डिझाईन यामुळे कधी अंदाजापेक्षा जास्त वेळ लागू शकतो. डिझायनर कपड्याच्या बाबतीत तारखांचे अदमास कोलमडू शकतात. पण तरी जर उशीर होतोय असे आमच्या लक्षात आले तर त्याप्रमाणे आम्हीही क्लाएंटला फोन करून तशी पूर्वकल्पना देतो. त्यामुळे त्यांचाही मनस्ताप व वेळ वाचतो.

याशिवाय नैमित्तिक किंवा व्यवसायाच्या स्वरूपामुळे येणारे तर अनेक चॅलेंजेस असतात. दीड-दोन वर्षांपूर्वी झालेल्या वाहतूकदारांच्या संपामुळे मी वेगवेगळ्या ठिकाणांहून एजंट्सकरवी मागविलेला माल रस्त्यातच अडकला होता. त्यावर माझ्या अनेक ऑर्डर्स अवलंबून होत्या. क्लाएंट्सचे महत्त्वाचे इव्हेंट्स होते. त्यावेळी मी अक्षरशः जंग जंग पछाडून, व्यक्तिशः जाऊन माल सोडवून आणला होता. या अशा अनेक गोष्टी व्यवसायात दैनंदिन स्वरूपात घडत असतात.

आर्थिक नियोजन व व्यवस्थापन कसे करता?

आर्थिक व्यवस्थापन हे मला आजोबांनी शिकविले आणि आजही मी तेच, पण थोड्या वेगळ्या स्वरूपात अमलात आणते. आजोबांच्या वेळच्या आणि आता मी विकसित केलेल्या व्यवसायाच्या रूपात बराच फरक आहे. मूळ साचा तसाच आहे, पण त्यात कालानुरूप मी काही बदल केले आहेत. तरी सणवार, लग्नाचा सीझन, बदलणारे फॅशन ट्रेन्ड्स हे सर्व डोळ्यांसमोर ठेवून त्याप्रमाणे व्यवसायाचे आर्थिक नियोजन करावे लागते.

फॅशन डिझायनिंगच्या क्षेत्रात तुम्हांला जाणवणार्‍या स्पर्धेविषयी काही सांगाल का?

या क्षेत्रात चिक्कार स्पर्धा आहे. पण तुम्ही प्रॉम्प्ट राहिलात तर या स्पर्धेत पुढे निघून जाता. माझ्या क्षेत्रात मी स्वतःची एक खास ओळख, एक खासियत निर्माण करू शकते. आज माझी खासियत ही इंडो वेस्टर्न, इंडो फ्यूजन वेअर अशी आहे. त्यातही मी कस्टमाईझ्ड डिझाईन्स करते. म्हणजे त्या त्या व्यक्तीचे प्रोफेशन, वय, अंगयष्टी, ते कोणत्या वर्तुळात वावरतात, किंवा तो कपडा ते कोठे घालू इच्छितात, या सर्व गोष्टी ध्यानात घेऊन मी त्यांच्यासाठी डिझाईन बनविते. मी शक्यतो डिझाईन्स रिपीट करत नाही. तसेच ते कोणती फॅशन कॅरी करू शकतात, त्यांना कशा प्रकारच्या कपड्यात कंफर्टेबल वाटेल हे पाहून त्यानुसार मी डिझाईन्स सुचविते. आपला कंफर्ट झोन आणि त्यापलीकडे जाऊन एखादी फॅशन कॅरी करता येणे यात एक सूक्ष्म रेषा असते. ती सूक्ष्म रेषा ओळखून त्या क्लाएंटला त्यानुसार डिझाईन करून देणे हे चॅलेंजिंग असते. तसेच इथे तुम्हांला लवचिकही राहावे लागते. तुमचे डिझाईन, पॅटर्न गरजेनुसार बदलायची तयारी हवी. ट्रेंडनुसार बदलायची, बदलत्या ट्रेंडवर स्वतः मेहनत घ्यायची तयारी हवी. तुम्ही स्वतःही ट्रेंड सेट करू शकता. कधी असा ट्रेंड तुम्हांला प्रसिद्धी, मान्यता, पैसा मिळवून देतो तर कधी नाही. यश-अपयश दोन्ही पचवून पुढे जायची तयारी हवी. या व्यवसायात खूप काही लाटा येत-जात असतात, अनेक नवे लोक येत असतात, नव्या कल्पना येत असतात. त्यांना खुलेपणाने सामोरे गेले पाहिजे. स्वतःची वेगळी ओळख बनवता आली पाहिजे. तर मग स्पर्धेचा तितका त्रास होत नाही. आता माझ्याच माहितीतील एक बाई फक्त वेगवेगळ्या फॅशनच्या क्लचेस बनवतात. एकजण फक्त जर्किन्स डिझाईन करतात. एकजण भारतीय बायकांसाठी जीन्स डिझाईन करतात. ही त्यांची खासियत आहे.

नवीन पिढीतील फॅशन डिझायनर्समध्ये काय फरक दिसून येतो?

नव्या पिढीचे मला एक आवडते ते म्हणजे ही अतिशय स्मार्ट, तरतरीत आणि टेक्नो-सॅव्ही मंडळी आहे. त्यांच्यात भरपूर ऊर्जा आणि उत्साह आहे. काहीतरी करून दाखवायची खुमखुमी आहे. इंटरनेटमुळे आता बर्‍याच गोष्टी लोकांना खूप व्यापक प्रमाणात माहिती झाल्या आहेत. या पिढीला आज माहितीचे मोठे भांडार उपलब्ध आहे. पण आम्ही ज्या अनेक गोष्टी प्रॅक्टिकली केल्या आहेत, त्यांचे खुद्द अनुभव घेतले आहेत त्या अनेक गोष्टी त्यांनी केलेल्या किंवा अनुभवलेल्या नाहीत. प्रसिद्ध, वलयांकित संस्थांमधून प्रशस्तिपत्रके व पदव्या घेऊन बाहेर पडणार्‍या अनेकजणांना कितीतरी गोष्टी फक्त कागदावर ठाऊक असतात, प्रत्यक्षात त्यांनी त्या आमच्याकडून करून घेतलेल्या असतात. त्यांची बेसिक्सच पक्की नसतात. त्याच वेळी त्यांच्याबरोबरचे इतर काहीजण खूप मेहनत घेऊन, खोलात शिरून काम शिकणारे, अनुभव घेणारेही असतात. वरवर थोडासा अनुभव घेऊन, जास्त खोलात न शिरता कागदोपत्री ज्ञान कमावणार्‍या मुलामुलींना मला कळकळीने सांगावेसे वाटते की तुम्हांला या क्षेत्रात खर्‍या अर्थाने यशस्वी व्हायचे असेल तर कष्टाची, मेहनतीची तयारी ठेवा. हँड्स ऑन अनुभव घ्या. इथे थोड्या कालावधीत सगळ्या गोष्टी तुम्हांला येणार नाहीत. या कलेसोबत जरा वेळ घालवा. स्वतःची कला व कसब विकसित करण्याची स्वतःला संधी द्या.

तुम्ही वर्क लाईफ बॅलन्स कसा काय ठेवता? काही विशेष रूटीन पाळता का?

माझ्या कामावर माझे अतिशय प्रेम आहे. त्यामुळे कित्येकदा खूप बिझी स्केड्यूल असले तरी मला मनासारखे काम हातात असेल तर वेळेचे भानही उरत नाही. तरी काही पथ्ये मी आवर्जून पाळते. एकतर स्वतःच्या आरोग्याबद्दल आणि जीवनशैलीबद्दल गेल्या काही वर्षांमध्ये मी खूपच सजग झाले. त्यानुसार खूपसे बदल मी ऑलरेडी रोजच्या रूटीनमध्ये केले आहेत. घरी माझ्या हाताखाली काम करायला मदतनीस आहे, त्याचा खूप फायदा होतो. घरात आम्ही कामे शेअर करतो. मला स्वतःला वेगवेगळे पदार्थ बनवायला खूप आवडतात. मी कुकिंग खूप एन्जॉय करते. वेगवेगळी डेझर्ट्स बनवणे हा माझा छंद आहे. त्यात मी निरनिराळे प्रयोग करून बघत असते. माझ्या घरचे लोकही माझे हे सर्व प्रयोग अतिशय आवडीने खातात! मी घरातून बाहेर पडायची वेळ ठराविक असली तरी घरी परतायची वेळ कधीच ठरलेली नसते. दुपारी जेवणासाठी मात्र मी आवर्जून घरी येते व लेकासोबत जेवण करते. रात्री परत यायला कधी नऊ, कधी दहा, कधी त्यापेक्षा उशीर होतो. तरी कौटुंबिक कार्यक्रम, लेकाच्या परीक्षा वगैरेंसाठी मी जरूर वेळ काढते. आमच्या परिवारात सर्वांचे वाढदिवस कुटुंबात साजरे करायची प्रथा आहे. त्यासाठी आम्ही सगळे एकत्र जमतो. माहेरी व सासरी गोतावळा भरपूर असल्यामुळे महिन्यातून एकदा तरी कोणत्या ना कोणत्या वाढदिवसासाठी एकत्र भेटणे होते, गप्पा-टप्पा, ख्यालीखुशाली होते. मुले एन्जॉय करतात. मीही रिलॅक्स होते.

मोकळा वेळ तुम्हांला कशा प्रकारे घालवायला आवडतो?

मला वाचन करायला खूप आवडते. वेगवेगळ्या लेखकांची पुस्तके मी वाचत असते. वेगवेगळ्या उद्योजकांची चरित्रे, त्यांचे अनुभव वाचते, त्यांतून शिकायचा प्रयत्न करते. शिवाजीमहाराजांवरची पुस्तके माझी विशेष आवडती आहेत. त्यांचे चरित्र वाचताना कधीही नवा हुरूप येतो. जेव्हा मला मरगळल्यासारखे, थकल्यासारखे वाटते तेव्हा तर मी त्यांच्यावरील पुस्तके आवर्जून वाचते.
मला ट्रेकिंगचाही छंद आहे. विशेष करून हिमालयात ट्रेक्स करायला मला खूप आवडते. त्याचबरोबर माझ्या कुटुंबियांसोबत वेगवेगळ्या ठिकाणी मनसोक्त भटकंती करायला आवडते. त्यांच्याबरोबर बाहेरगावी जायचे, टोटल चिल आऊट व्हायचे, ताजेतवाने होऊन परत यायचे हे फारच आवडते. आमची भटकंती म्हणजे बजेटमध्ये बसवलेले व काळजीपूर्वक आखलेले प्रवास, भरपूर ठिकाणे पालथी घालणे आणि सगळ्यांनी मिळून धमाल करणे अशी असते.

तुम्हांला स्वतःला कोणत्या प्रकारची फॅशन करायला आवडते?

मला आवड सगळ्याच प्रकारांची आहे. पण रोजच्या धावपळीसाठी मी जीन्स, टीशर्ट, स्पोर्ट्स शूज असा कॅज्युअल लूकच पसंत करते. कधी टीशर्ट ऐवजी कुर्ती किंवा काही नक्षीकाम केलेला टॉप वगैरे असतो. पण रोजचा प्रवास, बूटिकमध्ये किंवा बूटिकबाहेर सर्व प्रकारच्या ग्राहकांसोबत काम करायला लागणे, हाताखाली काम करणारे कर्मचारी, खरेदीसाठी बाजारात फेरी अशा अनेक तर्‍हेच्या प्रसंगांसाठी जीन्स हे माझे कंफर्ट वेअर आहे. पण अगदी पारंपरिक नऊवारी साडीपासून ते वेस्टर्न गाऊन्स, फ्यूजन वेअर, पार्टी वेअरपर्यंत अनेक तर्‍हेचे कपडे प्रसंगानुसार वापरणे, त्यानुसार सजणे मला आवडते. मी ते मस्त कॅरी ऑफही करू शकते.

या व्यवसायात मिळालेल्या अनुभवाचा तुम्हाला वैयक्तिक आयुष्यात उपयोग झाला का? कसा झाला?

हो, मला या व्यवसायाने एक व्यक्ती म्हणून खूप काही दिले आहे. मी अगोदर स्वतःच्याच कोशात राहणारी, रमणारी होते. फक्त ओळखीच्या लोकांमध्ये मिसळायचे, गप्पा मारायचे. परंतु या व्यवसायामुळे मी लोकांशी संवाद साधायला शिकले. त्यांना बोलते करायला शिकले. आज मी कोणाशीही बोलू शकते. तो आत्मविश्वास व कौशल्य मला या व्यवसायातून मिळाले. तसेच माझा स्वभाव सरळसोट आहे. जे आहे ते फटकन बोलणार असा! पण इथे या क्षेत्रात तसे बोलून चालत नाही. त्यामुळे आपला मुद्दा नम्रपणे, गोड बोलून मांडायचे कौशल्यही मला इथेच आत्मसात करावे लागले. ग्राहकांसोबत काम करताना अनेकजण त्यांच्या आयुष्यातील प्रसंग, घटना, किस्से सांगतात. मी त्यामुळे एक चांगली श्रोती झाले आहे. त्यांच्यातील काहींच्या आयुष्यातील संघर्षाबद्दल ऐकले की मला माझ्या आयुष्यातला संघर्ष अगदीच क्षुल्लक वाटू लागतो.

फॅशन डिझायनिंग क्षेत्रात येणार्‍या नवोदितांना काय सल्ला द्याल?

तुम्हांला या क्षेत्रात भरपूर संधी आहे. अवश्य या. इथे अनुभव महत्त्वाचा आहे. संयम, धीर महत्त्वाचा आहे. यश टप्प्याटप्प्यानेच मिळत असते. त्यासाठी मेहनतीची तयारी ठेवा. इथे टिकून राहायचे असेल तर स्वतःला डेव्हलप करत राहा. तुम्ही स्वतःला जेवढे डेव्हलप कराल तेवढ्या नवनव्या संधी तुमच्या समोर येत जातील. आपल्याकडे खूप सार्‍या कलांचा खजिना आहे. काही कला लोप व्हायच्या मार्गावर आहेत. शक्य असेल तर या कला शिकून घ्या. कल्पनाशक्तीला भरपूर वाव द्या. भविष्याबद्दल जरूर स्वप्ने बघा. उघड्या डोळ्यांनी स्वप्ने बघा. म्हणजे ती बघताना प्रॅक्टिकलीही विचार करा. प्रॅक्टिकली विचार करताना स्वप्ने बघणे थांबवू नका.

**********************************************************************************

(सर्व प्रकाशचित्रे शीतल बानावळकर यांच्या संग्रहातून साभार.
डिझायनर साडी शो फोटोग्राफर - अतुल सिधये)

मुद्रितशोधन साहाय्य - बिल्वा

(समाप्त)