रान : एक अथक चालणारा प्रवास : पुस्तक परिचय

पुस्तक परिचय : The Trees : अनुवाद : "रान"
लेखक: Conrad Richter : अनुवादक : जी.ए. कुलकर्णी
प्रकाशक: परचुरे प्रकाशन

अगदी लहानपणापासून जी.ए. कुलकर्णी या नावाबद्दल मनात एकप्रकारचे गुढ कुतुहल व्यापुन राहीलेले आहे. अगदी परवा-परवा पर्यंत जी.ए. म्हणजे.."जाऊदे यार, आपल्या आकलनशक्तीच्या पलीकडची गोष्ट आहे ती किंवा डोक्यावरुन जातं यार सगळं" अशी काहीशी भावना मनात होती. अर्थात अगदी आजही त्यातले तथ्य तसेच आहे. पण काही वर्षांपूर्वी कुठल्यातरी एका बेसावध क्षणी असे ठरवले की कळो ना कळो, पण वाचून तर बघुयात. एका ऐवजी दोन वेळा वाचावे लागेल, कदाचित थोडी जास्त पारायणे करावी लागतील, पण किमान १० टक्के तरी कळेलच की ! या भावनेतून ’जी.ए.’ वाचायला सुरूवात केली. एके दिवशी तीर्थरुपांनी आमच्या हातात जीएंना बघितले आणि त्यांनाच काय वाटले कुणास ठाऊक? दुसर्‍याच दिवशी आमच्या हातात 'जीएंची निवडक पत्रे' आलं. बहुदा वाचनालयातुन शोधून आणुन दिलं होतं आण्णांनी. ति. आण्णांनी सांगितलं जीएंचं साहित्य वाचण्यापुर्वी जीए ही काय चीज आहे ते जरा जाणुन घे, म्हणजे मग पुढे जीएंचं साहित्य समजणं थोडं, फार नाही पण थोडं का होइना, सोपं होइल. ते चार खंड वाचायला घेतले. पहिले काही दिवस अवस्था आंधळ्यासारखीच होती. कुठल्यातरी एका क्षणी लक्षात आले की हे म्हणजे पोहायला शिकण्यासारखे आहे. लहानपणी गावी गेलो की शेतात जायची प्रचंड भीती वाटायची, कारण शेतात गेलो की आण्णा कंबरेला तो पांगरीच्या लाकडाचा बिंडा बांधायचे आणि सरळ विहीरीत ढकलुन द्यायचे. पाण्यात पडले की क्षणभर सगळे शरीर थेट पाण्यात, आत खोलवर जायचे. नाका-तोंडात पाणी गेले, पाण्याखाली आजुबाजुला पसरलेला अंधार बघितला की मरणशांतता दाटायची. मन प्रचंड भयाने व्यापून जायचे...! क्षणभरच्..कारण लगेचच मग जिवाच्या आकांताने पाण्याच्या वरच्या स्तराकडे जायची धडपड सुरू व्हायची. पुढच्याच क्षणी प्रकाश दिसायचा. असं दोन तीन वेळा झालं आणि लक्षात आलं की अरे पोहणं शिकण्यासाठी पाणी किती खोल आहे याचा उहापोह करत बसण्याची गरज नाहीये. आवश्यक आहे ते फक्त हात्-पाय हलवत राहणं. कधी ना कधी पोहायला जमेलच....! तसंच काहीसं जीएंच्या बाबतीत झालं. फरक एवढाच आहे की दोन-चार प्रयत्नात मी व्यवस्थीत पोहायला शिकलो होतो. जीएंना समजून घेण्याचे प्रयत्न मात्र अजुन चालुच आहेत. विहीरीचं ठिक असतं हो, समुद्राचा थांग कधी कुणाला पुर्णपणे लागलाय का? पण म्हणून काय डुबक्या मारायच्याच नाहीत. अधुन्-मधुन आपल्याही नकळत हाती आलेल्या शिंपल्यात एखादा टपोरा मोती गवसून जातोच. 'पत्रे' संपल्यावर आण्णांनी सांगितलं की अजुनही थेट जीएंना हात घालु नकोस. जमलं तर आधी त्यांची 'अनुवादितं' वाच. मग सोलापूरच्या आमच्या छोट्याश्या 'सोनी सार्वजनिक वाचनालयात' जीएंना शोधणं सुरू झालं. तिथे काही मिळेना. तेव्हा तिथल्याच काकांनी सोलापूरातल्या 'हिराचंद नेमचंद वाचनालयाची' ओळख करुन दिली. स्वतःचा संदर्भ देवून तिथे सदस्यत्वही मिळवून दिले. तिथे मग खजिनाच गवसला. त्यातच एकदा सर कॉनराड रिक्टर यांच्या 'द अवेकनिंग लँड' या ट्रिलोजीची ओळख झाली. या तिन्ही पुस्तकांचा जीएंनी मराठीत अनुवाद केलेला आहे.

१. The Trees : रान (प्रथमावृत्ती : १९६७, द्वितीय आवृत्ती : डिसेंबर २००८)
२. The Town : गाव (प्रथमावृत्ती : १९६७)
३. The Fields : शिवार ((प्रथमावृत्ती : १९६८)

आज आपण ’रान’ बद्दल बोलणार आहोत. या ट्रिलोजीतले पहिले पुष्प. तसं बघायला गेलं तर 'रान' ही एका कुटुंबाच्या स्थलांतराची कथा आहे. पेनिसिल्व्हानियामधील 'वर्थ ल्युकेट' (Worth Luckett) नामक एका स्वच्छंद, भटक्या वृत्तीच्या व्यक्तीला दुष्काळामुळे आपल्या कुटुंबासहीत जगण्याच्या शोधात दुसरीकडे, ओहियोच्या तुलनात्मक दृष्ट्या सुपीक पण घनदाट वृक्षांच्या जंगली प्रदेशाकडे स्थलांतर करावे लागते. पुस्तकात सुरुवातीलाच म्हटल्याप्रमाणे, काही माणसं खार्‍या वार्‍याचा वेध घेत समुद्राच्या दिशेने सरकतात तर काही झाडा-झुडपांच्या ओढीने जंगलाकडे जातात. वर्थचं ल्युकेट कुटुंब दुसर्‍या प्रकारामध्ये मोडतं. हे संपूर्ण कथानक हे जंगलामध्ये, नव्या वसाहती उभारल्या जाण्याच्या सुमारास घडतं. जंगलामध्ये वसाहती करणार्‍यांच्या वाटेला येणारे खडतर, थोडेसे भयावह तरीही अपरिहार्य असे जीवन चित्र आपल्यासमोर उलगडले जाते. इथे निसर्ग माणसांवर संकटे आणतो आणि निसर्गच त्यांना मायेची उब देतो. वर्थच्या कुटुंबात एकुण पाच सदस्य आहेत. त्याची आजारी पत्नी ’जेरी’ (Jary), वयाने तशी लहान असुनही आईच्या आजारपणामुळे सगळ्या कुटुंबाचा भार अंगावर आल्यामुळे अकाली मोठी झालेली त्याची मोठी मुलगी ’सेर्ड’(Sayward), धाकट्या तीन मुली जेनी, अ‍ॅशा, उर्सुला उर्फ स्युली (Genny, Achsa, and Sulie), थोडासा उनाड असलेला मुलगा 'वेइट' (Wyitt), वर्थचा शिकारी कुत्रा 'सार्ज' आणि अर्थातच पेनसिल्व्हानियामध्येच दफन केलेल्या त्यांच्या तान्ह्या बाळाच्या आठवणी !

घनदाट जंगलातले आकाशाला भिडणारे वृक्ष, त्यांच्या एकमेकांशी जोड्ल्या गेलेल्या अनंत अंधाराला कारणीभूत ठरलेल्या वाटा, दुर्मिळ असलेले सुर्याचे, सुर्यप्रकाशाचे दर्शन, दिवसेंदिवस वाढत चाललेली अस्वस्थता यामुळे जेरी वर्थकडे नदीकिनार्‍याच्या भागाकडे जाण्याची इच्छा व्यक्त करते. पण वर्थला ते मान्य नाही. कारण त्याच्या शरीरात काही प्रमाणात का होइना मोन्सी इंडीयन्स (डेलावर इंडीयन्स) च्या रक्ताचा अंश आहे, त्याचे त्यांच्याशी व्यवस्थीत जमतेदेखील. त्यामुळे तो नदीच्या त्या भागात असलेल्या परक्या इंडीयन टोळीवाल्यांच्या जवळ जाऊन अजुन संघर्षाला तयार नाही. शेवटी वर्थ त्या दाट जंगलातच आपले एक खोपटे बांधायचे ठरवतो आणि बांधायला सुरुवात देखील करतो. वर्थ एक उत्कृष्ट सुतार आहे. लाकडाच्या वस्तु, फर्निचर बनवणे हा त्याचा हातखंडा आहे पण त्याला खरा रस आहे तो मुक्तपणे जंगलात भटकण्यात. आपल्या बंदुकीने जंगलातली जनावरे मारुन त्यांची कातडी मिळवणे व तिचा व्यापार करुन आपल्या कुटुंबाचा उदरनिर्वाह करणे त्याला आवडते. त्याच्या पायाला बांधलेले चक्र, रानाबद्दलची त्याची ओढ त्याला शांत बसु देत नाहीये. त्यामुळे कधी एकदा घरच्यांसाठी खोपटे बांधुन आपण जंगलात भटकायला मोकळे होतोय यासाठी तो कायमच आतुर असतो.

ल्युकेट कुटुंबियांच्या आर्थिक्-सामाजिक परिस्थितीबद्दल लेखक थेट भाष्य करत नाही. ती वेगवेगळ्या प्रसंगातून आपोआप आपल्या समोर येत राहते. तो कधीच सांगत नाही की ते समाजापासून, लोकवस्तीपासून वेगळे पडलेले आहेत, त्याउलट तो जंगलाबद्दल, रानाबद्दल बोलतो.

"क्षणभर सेर्डला वाटले, कुणाला आधी न सांगता वर्थने आपल्या सगळ्यांना समुद्राच्या काठी आणलेले आहे आणि मावळत्या सुर्याचा लालसर प्रकाश संथ अशा हिरवट काळ्या पाण्यावर पसरला आहे. पण तिने काळजीपुर्वक पाहताच तिच्या लक्षात आले हा समोर पसरलेला समुद्र नसुन अमर्याद पसरलेले काळे रान आहे. तसे पाहिले तर खुप खाली एखाद्या ओढ्याच्या प्रवाहामुळे वरुन एखाद्या स्वच्छ चिंधीसारखी दिसणारी पट्टी सोडली तर गर्द अश्या झाडांच्या शिखरांचा तो खरेच एक सागर होता. अगदी दृष्टी पोहोचेपर्यंत हे रान लाटालाटांनी पसरत गेलेले होते आणि क्षितीजापाशी त्या लाटा धुसर निळसरपणे आपटुन नाहीशा झाल्या होत्या. त्या दृष्याचा परिणाम सगळ्यांवर एकदमच झाला, व ते सगळे एका ओळीत थबकुन स्तब्ध झाले. सेर्डचे लक्ष मात्र आपल्या आईकडे होते. त्या भयाण, गर्द विस्तारात कुठेतरी एखादी वाडी-वस्ती, निदान राहण्याच्या आशेने कुणीतरी साफसुफ केलेली एखादी चादरीएवढी जागा दिसत्येय का हे ती मोठ्या आशेने शोधत होती."

किती सार्थ आणि साध्या शब्दात कॉनराड (आणि जी.ए.) आपल्याला ल्युकेट कुटुंबियांच्या अवस्थेची जाणिव करून देतात. अजुन एक असाच प्रसंग....

एकदा जेवता जेवता 'जेरी' सहज बोलुन जाते," अगदी साधा ब्रेड जरी असता तरी आज काही तरी खाल्ल्यासारखे, जेवल्यासारखे वाटले असते."

ते वाक्य ऐकल्यावर वर्थची मुले अ‍ॅशा, जेनी, स्युली आणि वेइट आश्चर्यचकीत होतात. कुणीतरी सेर्डला सांगतं...

"सेर्ड, अगं बघ तरी, तिच्या हातातच ब्रेड आहे तरी सुद्धा ती असं बोलतेय. " मुलांना साहजिकच आईच्या मानसिक अवस्थेबद्दल शंका यायला लागते... जेरीच्या त्या उद्गारांचा उलगडा पुढच्या परिच्छेदात होतो. पेनसिल्व्हानियातल्या त्या दुष्काळामुळे परिस्थिती अशी आलेली असते की त्या मुलांनी खरा ब्रेड पाहिलेलाच नसतो. लहानपणापासून जेरीने त्यांना हरणाच्या मांसालाच ब्रेड म्हणतात असे सांगितलेले असते. गेली कित्येक वर्षे दुष्काळ आणि वर्थचे जंगलवेड यामुळे त्यांचे आयुष्य जंगलातच गेलेले आहे, समाजाशी, विकसीत मानवी वस्त्यांशी त्यांचा फारसा संबंधच राहीलेला नाही. त्यामुळे वर्थने जंगलातुन मारुन आणलेल्या जनावरांचे मांस हे एकच अन्य त्यांना माहीत आहे. कुठल्यातरी एका बेसावध क्षणी जेरीला आपल्या लहानपणी , तारुण्यात खाल्लेला खराखुरा ब्रेड आठवतो आणि इतके दिवस तिनेच सांभाळलेले गुपीत तिच्या हातुन निसटून जाते. प्रत्यक्ष असे काहीही भाष्य न करता लेखक ल्युकेट्सचे समाजापासुन तुटलेपण सार्थपणे व्यक्त करुन जातो.

ही कॉनराडच्या लेखणीची ताकद आहे आणि जी.ए. ती मराठीत आणताना तेवढ्याच समर्थपणे व्यक्त करत राहतात.

खरे तर रान ही केवळ ल्युकेटसच्या आयुष्याची कथाही नाहीये. 'रान' हा एक अथक चालणारा प्रवास आहे. ज्याला सुरुवात नाही आणि अंतही नाही. कुठल्यातरी अनामिक लक्ष्याकडे चालत राहणारा प्रवास. मग वर्थ, जेरी, सेर्ड, अ‍ॅशा, जेनी, स्युली, वेइट हे आपोआप त्या प्रवासातले प्रवासी ठरतात. गंमत म्हणजे एक सेर्ड सोडली तर सगळे बरोबर असुनही प्रत्येकाचा प्रवास पुर्णपणे एकाकी आहे. स्वतःभोवतीच घिरट्या घालत, आत्मकेंद्रीतपणे क्वचित अहेतुकपणे चालणारा प्रवास आहे. प्रवासाच्या प्रत्येक टप्प्यावर कुणी ना कुणी त्यांच्या बरोबर येत राहतं तर कुणी साथ सोडून जात राहतं....

हा प्रवास खर्‍या अर्थाने सेर्डचा जास्त आहे. नुकतीच तारुण्याच्या उंबरठ्यावर पाऊल ठेवणारी एक तरुण मुलगी ते अचानक अंगावर पडलेल्या घराच्या जबाबदारीमुळे हळुहळु अकाली प्रौढ स्त्रीमध्ये होणारे तिचे रुपांतर पाहणे हा एक लोभसवाणा क्वचित अंगावर शहारा उभा करणारा अनुभव आहे. आईच्या मृत्युनंतर साहजिकच मोठी मुलगी म्हणुन घराची, भावंडांची जबाबदारी तिच्यावर येवून पडते. कारण वर्थला घराच्या कुठल्याही जबाबदार्‍या पेलण्यात स्वारस्य नाही. त्याला मुळात घरापेक्षाही जंगलाची, मुक्त आयुष्याची, कसलीही जबाबदारी नसलेल्या जीवनाची जास्त ओढ आहे. मुलांच्या राहण्याची, खाण्याची व्यवस्था केली की आपण आपल्या मनाप्रमाणे खांद्यावर बंदुक ठेवून रानात भटकायला मोकळे या एक प्रकारच्या बेफिकीर, स्वकेंद्रीत पुरुषी वृत्तीचे वर्थ हे जिवंत प्रतीक आहे. इतके की पत्नीच्या मृत्युनंतर पुढची जबाबदारी अंगावर पडु नये म्हणून हा माणुस जनावरांची कातडी आणायची म्हणुन जो गायब होतो ते ७-८ दिवसांनीच उगवतो. त्या काळात मुलांकडे लक्ष देणे, त्यांना सांभाळणे ही सर्व कामे , खरे तर जबाबदार्‍या सेर्ड न सांगत पार पाडत राहते.

महत्वाचे म्हणजे सेर्डने हे सगळे अगदी सहजपणे स्विकारलेले आहे. पुरुषांना परंपरेनेच पिढ्यानुपिढ्या बहाल केलेले अधिकार, स्वातंत्र्य तीने कळत-नकळत कदाचित नाईलाजाच्या भावनेतुन का होइना मान्य करुन टाकलेले आहेत. घर सांभाळणे, भावंडाची देखभाल करणे, त्यांची पोटे भरणे हे एक स्त्री म्हणुन माझेच काम आहे हे तीने मान्य करुन टाकलेले आहे. गंमत बघा... कुठल्याही परंपरेवर, तथाकथीत संस्कृतीवर कसलीही टीका टिप्पणी न करता लेखक आपल्याला तत्कालीन सामाजिक परिस्थितीचेही ज्ञान करुन देतो. कुठल्यातरी एका क्षणी त्यांना आपण राहतो तिथुन जवळच एक मानवी वस्ती असल्याचे ज्ञान होते. सेर्ड हरखते, तिला सगळ्यात आधी आईची आठवण येते. ही मानवी शेजाराची माहिती जर आधी कळली असती तर मानवी सहवासाची भुकेली आई कदाचीत अजुन थोडी जगली असती हा एकमेव विचार सेर्डच्या मनात येतो. तर वर्थची प्रतिक्रिया अगदी उलटी आहे, तो रक्ताने अर्धा इंडीयन (डेलावर) आहे. जंगलाच्या अगदी जवळ झालेली मानवी वस्ती त्याला जंगलावर मानवाचे आक्रमण वाटते. त्याचा मुलगा वेइट देखील त्याच्याच मार्गाने चाललेला आहे. बापाचे जंगलाचे वेड, ती बेफिकीरी त्याचाही रक्तात जशीच्या तशी उतरलेली आहे. बापाचा पुरुषी अहंकार हे वेइटचेदेखील वैशिष्ठ्य आहे.

कॉनराडचे वैशिष्ठ्य म्हणजे हार्मोनियम वाजवताना सराईतपणे पट्ट्या बदलत राहुनही सुरांशी फारकत न घेणार्‍या पट्टीच्या वादकाप्रमाणे तो सतत पट्ट्या बदलत राहतो, तरीही कथावस्तु अजिबात भरकटत नाही. अतिशय संथपणे चालणारे कथानक असुनही वाचताना आपण कुठेही कंटाळत नाही. जंगलात राहणार्‍या लोकांचे दैनंदीन जिवन, ते व्यतीत करताना त्यांना येणार्‍या नित्य अडचणी यांचे वर्णन करताना लेखक सहजपणे त्यांच्या परस्परांतर्गत भावनिक-मानसिक संबंधावर देखील समर्पक आणि समर्थपणे भाष्य करत राहतो. जबाबदार्‍या आणि कर्तव्य यांच्या फेर्‍यात अडकल्याने काहीशी कठोर, ठाम स्वभावाची बनलेली सेर्ड, टॉम बॉईश असणारी रांगडी अ‍ॅशा, आपल्याच विश्वात जगणारी, कायम गाणी गाण्यात गुंतलेली अल्लड जेनी, अजुनही बालवयीन असल्याने काय बरे काय वाईट? काय खरे काय खोटे? या द्वंद्वात अडकलेली स्युली आणि बापानंतर घरातला एकमेव पुरुष म्हणून तो पुरुषी बेफिकीरपणा आपोआप अंगिकारलेला वेइट ही सगळी पात्रे एकमेकांशी बांधलेली आहेत. एकमेकाबद्दल प्रेम, माया, असुया, मत्सर क्वचित प्रसंगी राग, द्वेष अशा विविध भावनांनी लडबडलेली आहेत. शेजारच्या वस्तीतल्या एका कुटुंबाची गुरे सांभाळण्याचे काम करता करता एक दिवस 'स्युली' अचानक गायब होते. तेव्हा प्रथमच सेर्डला मानवी शेजाराचे महत्व कळते, उमजते. स्युलीच्या गायब होण्याची बातमी ऐकुन आपण होवून अनेक जण मदतीला येतात. गंमत म्हणजे यावेळी पण वर्थ गायबच आहे. स्युलीचा शोध चालु असताना एका दिवशी तो अचानक उगवतो आणि स्युलीला शोधायला म्हणुन पुन्हा निघुन जातो. यावेळी मात्र तो कायमचाच निघुन जातो...पुढे त्याची आणि त्याच्या कुटुंबियांची भेट कित्येक वर्षांनी आलेल्या एका पत्रातुनच होते....

जंगलात राहणार्‍या वर्थसारख्याच एका आपल्यापेक्षा खुप मोठ्या असलेल्या विक्षिप्त, कृर म्हणुन ओळखल्या गेलेल्या 'लुई स्करांच्या' प्रेमात पडलेली जेनी जेव्हा वडील आणि मोठी बहिण यांचा विरोध पत्करुन त्याच्याशी लग्न करायचे ठरवते तेव्हा काळजावर दगड ठेवुन सेर्ड तिला परवानगी देते. आणि काही काळानंतर जेव्हा अ‍ॅशा लुईचा हात धरुन पळून जाते तेव्हा खचलेल्या, कोलमडलेल्या जेनीला आईच्या मायेने परत उभारी देण्याची जबाबदारीही सेर्ड समर्थपणे पार पाडते. पण हे सगळे करत असताना सेर्डच्या वैयक्तीक आयुष्याचे काय होते? तिला कधी तिच्या जबाबदार्‍यांमधुन मुक्तता मिळते का? तिला तिच्या आयुष्याचा जोडीदार मिळतो का? की ती शेवटपर्यंत वर्थच्या अर्धवट सोडलेल्या जबाबदार्‍याच पार पाडत राहते?, एक स्त्री म्हणून जगायचा अधिकार तिला मिळतो का? की तिचे आयुष्य देखील त्या अमर्याद पसरलेल्या घनदाट काळ्या रानाप्रमाणेच एक अर्थहिन, अंतहिन प्रवास करत राहते.....

हे जाणुन घ्यायचे असेल तर 'रान' वाचायलाच हवे.

तसं पाहायला गेलं तर हे 'रान' हाच खरा या कादंबरीचा खराखुरा नायक आहे. कथेतली सगळी पात्रे, सगळ्या सजीव-निर्जीव वस्तु अलिखीतपणे या रानाशी संलग्न आहेत. जंगलात आयुष्य कंठणारी वर्थसारखी किंवा इतर इंडीयन जमातींसारखी माणसे असोत किंवा त्या जंगलातील पशु असोत त्यांच्याशिवाय 'रान' अधुरे आहे, त्याशिवाय 'रान' अधुरी आहे. वाचताना कधी-कधी आपण नकळत त्या जंगलातील एकाकी आयुष्याची नाळ आपल्या आजच्या आयुष्याशी घालण्याचा प्रयत्न करायला लागतो. जंगलात राहून समाजापासुन एकटा पडत चाललेला वर्थ काय आणि आजच्या सिमेंट कॉंक्रीटच्या जंगलात एकत्र राहुनही एकमेकांपासुन तुटत चाललेला आजचा माणुस काय...

खरेतर कॉनराड रिक्टरच्या 'द ट्रीज' चा हा प्रामाणिक अनुवाद असल्याने जी.एं.चा तो खास जी.ए. टच फारसा जाणवत नाही या कादंबरीत. पण मुळची कादंबरीच जी.एं. च्या स्वभाववैशिष्ठ्यांशी मेळ खाणारी असल्यामुळे जागोजागी जी.ए. प्रकर्षाने जाणवत राहतात, भेटत राहतात. 'त्या तिथे समोरच आपल्याला जायचय' हे सांगतानाही वाचकाला आजुबाजुच्या वातावरणात गुंतवत-गुंतवत त्याला आपल्या शब्दजालात गुरफटत नेण्याची जी.एं.ची लेखनशैली इथेही आपला परिणाम साधत राहते. मग ते घनदाट पसरलेल्या जंगलाचे वर्णन असो, वा सुर्याचा प्रकाशही जमीनीपर्यंत पोचु न देणार्‍या उंचच उंच झाडांबद्दल बोलताना 'खुद्द परमेश्वराला जरी आपणच निर्माण केलेले आकाश बघायचे असेल तर त्यालाही आपली कुर्‍हाड वापरावी लागेल' अशी कळत नकळत गुढतेत गुरफटत नेणारी वाक्ये असोत. जी.ए. आपले मायाजाल नेहमीप्रमाणेच समर्थपणे पसरवत राहतात आणि आपल्याला समोरच तर जायचेय हे माहीत असुनही आपण स्वतःहून त्या मायाजाळात गुरफटत जातो. ही ताकद कॉनराडच्या लेखणीची म्हणायची का जी.एं.च्या अनुभवी लेखनाची हे ज्याचे त्याने ठरवावे. आपण सगळेच कॉनराडच्या या पात्रांप्रमाणे आयुष्यभर भरकटत असतो. पण तरीही एकदा का होइना आपले भान हरपून या रानात हरवायलाच हवे. हा प्रवास एकदा करायलाच हवा.

विशाल