साहित्यनिर्मीतीच्या दर्जात्मक पातळ्या व रसग्रहण

हा वरचा लेख बेफींचे मत असेल त त्यावर अजुन दळण्यात स्वरस्य नाही. परंतु ह्यात कुण्या अभ्यासकाचि मते आहेत असे सुचित करणारी ऑळ दिसलि तो/ते अभ्यासक कोण व वर्च्या लेखात त्यचि मते कुठलि हे दुध आणि पाणि वेगळे निदर्शीत केल्यास उत्तम. तसे न केल्यास (नकळत ?) एक प्रकारची विचार चोरीच केली आहे असे म्हणावे लागेल ...

अशोक... अत्यंत सुंदर पोस्ट..:)
बेफिकीर यांच्या पोस्टमधील काही मुद्दे पटले..:)
सर्वात महत्वाचे म्हणजे अत्यंत संयत आणी दर्जेदार च्यर्च्या चालु आहे...

>>म्हणजे दरोडेखोर व सज्जन या दोघांनी ज्ञानेश्वरी वाचणे व त्यांची भिन्न मते तयार होणे अशा पातळीवर लेखनाचा दर्जा ठरवणे हे अनियमीत प्रकारचे मापन होईल ना?

बेफिकीर,
अर्थातच! सज्जन माणूस त्यातील आशय काही प्रमाणात अ‍ॅप्रिशियेट करू शकेल.. दरोडेखोर करू शकण्याची शक्यता कमी आहे (सज्जन सुशिक्षीत, दरोडेखोर अशिक्षीत असे आपण दोघांनी ईथे गृहीत धरले आहे..). पण त्याने मूळ ज्ञानेश्वरीचा दर्जा बदलत नाही- बदलते ते वाचकाच्या पातळीवर त्या निर्मीतीचे अपिल, त्यातील आशयाचे त्याच्या व्यावहारीक, अध्यात्मिक अनुभूतीशी जुळलेले संधान, ज्यापूढे ते ईतर वाचकांपर्यंत समीक्षा, रसग्रहण रूपाने पोचवण्याची त्याची कुवत.
तेव्हा निश्चीतच यात डायनामिक व फ्लुयिडीटी आहे. त्याला एखाद्या स्थायी फ्रेम मध्ये बंदीस्त करून ती फ्रेम सर्वांसाठी आखून देणे हे मूळ साहित्य व वाचक दोघांच्याही सक्षम व सुलभ होण्याच्या प्रक्रीयेत अडथळा ठरू शकते. रसग्रहण आवडले तरी मूळ पुस्तक आवडले नाही असे होवू शकते. कारण रसग्रहण अशा फ्रेम मध्ये बंदिस्त असल्याने त्या फ्रेम पुरते त्याचा आस्वाद असतो. त्या फ्रेम च्या पलिकडे मूळ साहित्यात काय आहे (चांगले किंवा वाईट) याची उत्सुकता रसग्रहणातून निर्माण झाली तर तर ते रसग्रहण सर्वार्थाने परीपूर्ण आहे असे म्हणावे लागेल.
थोडक्यात रसग्रहण ही त्या साहित्याची एक स्थायी फ्रेम असेल तर मूळ साहित्य लिहीतानाची व वाचतानाची प्रक्रीया अर्थातच डायनामिक, फ्लुईड असणार आहे.
या ऊलट निर्मीतीच्या निव्वळ ऊर्मीच्या पलिकडे जावून जेव्हा एखादा निर्माता एका शून्यावस्थेत पोचतो, ज्यावेळी तो स्वतःच्या शोधातून एका स्थायी पातळीवर पोचलेला असतो (ठेहेराव!) त्यावेळी झालेली निर्मिती ही कुठल्याही व्यावहारीक वा लाक्षणिक कसोट्यांना पार करून एका स्थायी पातळीवर पोचलेली असते. ज्याचे आकलन, विश्लेषण, वा रसग्रहण करताना वाचकालाही त्या स्थायी भावाचा अनुभव असणे आवश्यक आहे.
असो.

मी 'विचार-चोरी' केली असे मला वाटत नाही. कारण मी स्पष्ट लिहीले आहे की ही काही तज्ञांची मते आहेत. >>

तेच कुठल्या तद्यांचि कुठली मते आहेत ह्याचा संदर्भ त्या लेखात दिल्यास उत्तम होइल

तरीही, समजा ती मला पटली आहेत व म्हणून आता 'माझी स्वतःची' आहेत व 'चोरलेलीच' आहेत असे ठरवल्यास आपल्याला त्यात स्वारस्य नाही असे आपण म्हणत आहात.>>

दुस्र्याचि मते मते पटल्याने ती स्वतःची होत नाहीत. व स्वतःची म्हणुन खपवणे गैर आहे ईतकेच. पुन्हा आप्लै मते ऐकण्यात वर त्यावर चर्चा करण्यास स्वारस्य नाही असे मी म्हटले पुन्हा माझा प्रतिसाद नीट वाचावात ही अपेक्षा.

पण आपण ज्या पुस्तकांच्या आधारे हा लेखन प्रपंच केला आहे त्या पुस्तकांचे संदर्भ देण्यास इतकी कुचराई का?

अरे ... तुम्हि लोक किति लिहिता रे...... ... कमाल आहे......

मामींनी लिहिलं आहे तेच विचारायचे आहे :
<<साहित्यनिर्मीतीसमोर ज्या दर्जात्मक स्पर्धांच्या कठोर अटी मानल्या गेलेल्या आहेत त्या:>>>> या वाक्याचा अर्थ काय?
शीर्षकात दर्जात्मक पातळ्या असा प्रयोग दिसतोय. म्हणजे इथे चुकून पातळ्यांऐवजी स्पर्धा लिहिले गेले आहे का?

अलीकडेच के रं शिरवाडकर यांचे 'साहित्यवेध' हे पुस्तक वाचनात आले. त्यात त्यांनी कला आणि समीक्षेतील विविध विचारप्रवाहांचा परिचय करून दिला आहे. वेळेअभावी ते पूर्ण वाचता आले नाही. पण जेवढे वाचले त्यातूनच हे लिहित आहे.
१) << मूळ निर्मीती - उपयुक्तता (यात ज्ञानवर्धक, मनोरंजक, स्फुर्तीदायक इत्यादी बाबी), समकालीन संस्कृती व समाजाची पुरेशी जाणीव असल्याची चिन्हे व नावीन्यता (यात शैली, संदर्भ इत्यादी बाबी) समाविष्ट धरल्या जातात>> हा मुद्दा कलावाद्यांना अजिबात मान्य होणार नाही. त्यांच्यामते `कला ही एक स्वतंत्र स्वयंभू एन्टिटी असून कलेला जीवनविषयक प्रयोजन नाही. कला हे अंतिम उद्दिष्ट असल्यने तिचा साधन म्हणून उपयोग होऊ शकत नाही. तिचे मोल तिच्या बाहेर असलेल्या प्रबोध , क्रांती, समाजसुधारणा इ.उद्दिष्टांत असू शकत नाही.'
अर्थात साहित्याच्या बाबतीत त्याचा जीवनाशी काहीही संबंध नसणे ही बाब कठीण असल्याने साहित्य ही एक अपुरी कला आहे, असेही काहींचे म्हणणे आहे.
२) `कलेचे एकमेव उद्दिष्ट केवळ सौंदर्यविष्कार असल्याने समीक्षेचे एकमेव कार्य कलेतील सौंदर्याचा आस्वाद घेणे आणि त्याचा प्रत्यय रसिकांना देणे हे ठरते.'
३) प्रस्तुत लेखात लेखात मांडलेली सौंदर्याची संकल्पना सत्यम शिवम सुंदरम यासारखी वाटली तरी मूल्ये (values) म्हणजेच सौंदर्य असा अर्थ त्यातून निघतो.वर म्हटल्याप्रमाणे कलावाद्यांच्या मते कलेचे मूल्यमापन कलाबाह्य बाबींवर ठरत नसल्याने तिथे मूल्यव्यवस्थेचे मानदंड लावले जाऊ नयेत. कलावाद्यांच्या आणि रूपवाद्यांच्या (आशयापेक्षा रूपाला, अभिव्यक्तीला महत्त्व देणार्‍या) मते कलेतील 'सौंदर्यभावना म्हणजे जीमध्ये अर्थपूर्ण रूप significant form मध्ये आहे ती. अशे सौंदर्यभावना कशाचेही साधन असत नाही, तिचे साध्य आस्वादातच असते.'
<<समीक्षेचे अधिपत्य सौंदर्यशास्त्राकडे आहे. थोडक्यात, सौंदर्यशास्त्र हे समीक्षेचे मालक असून तेच ठरवते की समीक्षेने काय करावे.
सौंदर्यशास्त्र हे समाजाच्या जिवंतपणाचे व बहरलेपणाचे लक्षण असते व ते बदलणे जवळपास अशक्यच>>>> ही स्पष्ट विधाने आहेत. ती सर्वमान्य आहेत का? की प्रस्तुत लेखकाचे स्वत:चे मत आहे ? की लेखनात आरंभी लिहिलेल्या कुणा जाणकारांचे मत आहे?
बहरलेपणा= समृद्धी असा अर्थ घेतला तर अभावातून जगणार्‍यांनी केलेली निर्मिती ही सौंदर्यपूर्ण असू शकणार नाही असे म्हणायचे का?
एखाद्या वस्तूमुळे शुद्ध निरपेक्ष आनंद मिळतो तेव्हा त्या वस्तूला सुंदर म्हणावे.
म्हणजे ताजमहाल सुंदर आहे, पण कुणा शोषिताचे आत्मकथन हे सुंदर नसल्याने ते कलात्मक नाही असे होईल का? सौंदर्य याचा कलेच्या संदर्भात एक अर्थ अर्थपूर्ण असाही (खरे तर असाच अर्थ असायला हवा.). कलाकाराच्या अनुभूतीतला भाव अभिव्यक्तीतून कसे व्यक्त होतात यात कलाकृतीचे सौंदर्य जोखले जायल हवे.

'रसग्रहण : काव्यातील सौंदर्याचा भावनात्मक अनुभव म्हणजे रस.वास्तवाचे कल्पनाकृत प्रतिरूप म्हणजे रस. रसानुभव म्हणजे लौकिक भावानुभावाला अलौकिकाच्या पातळीवर नेणे, परंतु त्या प्रक्रियेत त्याचे लौकिक सार कायम ठेवणे.'
<<रसग्रहणाला या सर्व पातळ्यांपैकी फक्त सौंदर्यशास्त्रीय पातळीशी घेणेदेणे असावे असे म्हणतात. रस या शब्दातूनच गोडव्याची अनुभुती व्हावी. तेव्हा निर्मीतीमधील गोडवा, काव्य (काव्य या शब्दाचा येथे अर्थ कविता असा नाहीच) , रसरशीतपणा 'एक्स्ट्रॅक्ट' करून वाचकाला कळवणे हे रसग्रहणाचे काम आहे. तसेच, 'रस' निष्पन्न होत नसल्याचे सांगणेही! मात्र रसग्रहण हे मूळ निर्मीतीबाबत असूनही मूळ निर्मीतीपेक्षा चवीला मधुर असावे ही किमान अट मानली जाते.>> इथे नवरसांबद्दलच(शृंगार, वीर, बीभत्स, शांत,रौद्र, इ.) बोलले जात असेल तर गोड , मधुर ही विशेषणे अप्रस्तुत ठरतात.

अवतरणात आणि इटालिक टाइपात दिलेली विधाने मी वर म्हटलेल्या पुस्तकातून घेतली आहेत. त्यातील काही विधाने तिथेही अवतरणे म्हणून आलेली आहेत.

रच्याकने 'मा निषाद' हे आद्य काव्य एका पूर्वाश्रमीच्या दरोडेखोरानेच लिहिले.

<निर्मीतीच्या निव्वळ ऊर्मीच्या पलिकडे जावून जेव्हा एखादा निर्माता एका शून्यावस्थेत पोचतो, ज्यावेळी तो स्वतःच्या शोधातून एका स्थायी पातळीवर पोचलेला असतो (ठेहेराव!) त्यावेळी झालेली निर्मिती ही कुठल्याही व्यावहारीक वा लाक्षणिक कसोट्यांना पार करून एका स्थायी पातळीवर पोचलेली असते. ज्याचे आकलन, विश्लेषण, वा रसग्रहण करताना वाचकालाही त्या स्थायी भावाचा अनुभव असणे आवश्यक आह> यू सेड इट.
'यशस्वी निवेदन म्हणजे कवीची अनुभूती अणि वाचकाची अनुभूती ह्यांच्यातील अनुरूपता.'

बेफी यादि करता धन्यवाद. आता सवड मिळेल तशि कुठली मते कुठल्या पुस्तकतुन वा कुठल्या अभ्यासकचि इतका संदर्भ उपडेट करावा ही विनंती. पुनःश्च धन्यवाद.

<गोंदवलेकर महाराजांच्या कीर्तनाचे जे पुस्तक आहे ते वाचताना माणसाच्या मनात भक्तीभाव किंवा श्रद्धा किंवा या दोन्हीची अनुभुती अजिबात नसतानाही एखादा गुंगून जाऊ शकतो>
कलावाद्यांच्या मते वाचकाने आपले जीवन (आणि अर्थातच आपली मते) दूर सारून कलाकृतीला सामोरे जायला हवे. तरच त्याला त्या कलाकृतीचा योग्य आस्वाद घेता येईल.

कनोजी अत्तर कुपीतच ठेऊन त्याचा वास घेतला वा ती कुपी खाली पडून ते जाजमावर पसरले तरी अत्तराचा नैसर्गिक आनंद देण्याचा गुणधर्म उडून जात नाही, त्याच अनुषंगाने असे म्हणत आहे हा विषयच इतका सुंदर आहे की यावर अनुकूल असो वा प्रतिकुल असो दोन्ही मतांची शुभ्रता प्रत्येक प्रतिसादात पसरली आहे, आणि धागाकर्ते श्री.बेफिकीर ज्या संयत भाषेत दोन्ही प्रकारच्या मतांना सविस्तर खुलासे देत आहेत ते वाचून त्यानाही या विषयातील सौंदर्य अधिकाधिक आवडत चालले आहे असे प्रतीत होत आहे.

एक विशेष जाणवणारी बाब म्हणजे प्रतिसादक केवळ मूळ लेखाकडेच पाहत नसून अन्य वाचकही कशाप्रकारे आपली भूमिका मांडत आहे तेही गांभीर्याने पाहतात आणि प्रसंगी त्या प्रतिसादाला दादही देतात. त्याबद्दल मी इथेच सर्वश्री ज्ञानेश, ह.बा., केदार, राम प्रभृतींचे आभार मानतो.

श्री.बेफिकीर यानी दुसर्‍या सत्रात मांडलेल्या विचारांच्या/मताच्या अनुषंगाने माय टू सेंट्स ~
१. तुम्ही म्हणता तसे समीक्षेस पात्र झालेले लेखन हे 'निव्वळ लेखन' या पातळीपेक्षा वरच्या दर्जाचे लेखन मानले जात असेलही; पण तो काही एकमेव मानदंड असूच शकत नाहे....असूही नये. विजया राजाध्यक्षांनी 'मर्ढेकरां'च्या वर हजार पानावर जाईल इतकी समीक्षा लिहिली म्हणून (च) मर्ढेकरांचे लिखाण वरच्या दर्जाचे मानले जाईल अशी बिलकुल शक्यता नसते. काळाच्या पातळीवरच एखाद्याचे लेखन किती कसदार, लालित्यपूर्ण आणि टिकाऊ ठरते. खुद्द मर्ढेकरांना त्यांच्या उभ्या आयुष्यात तसा मान मिळाला होता याचा लसावि काढला तर अंती उत्तर शून्यच येते हे त्यांच्या आणि श्री.पुं.च्या पत्रव्यवहारावरूनही कळतेच. जी.ए.कुलकर्णी यानी ते धारवाडच्या कडेमनी कंपाउंडमध्ये असताना जो मान मिळत होता त्यापेक्षा कितीतरी पटीने मृत्युनंतर मिळत गेला. त्याला कारण त्यांच्या लेखनाच्या दर्जाविषयी समीक्षक त्या त्या काळात आणि त्यानंतर जे लिहित गेले त्याचे पडसाद पुढील पिढीच्या वाचकावर पडत गेले. ही प्रक्रिया अखंडपणे साहित्याच्या आणि भाषेच्या दृष्टीने अत्यावश्यक मानली पाहिजे. पॉप्युलरच्या भटकळ बंधूनी जी.एं.च्या हयातीत पुस्तकावर जितकी कमाई केली त्यापेक्षा {समीक्षकांच्या पुण्याईवर} आता किती करीत आहेत याचा लेखाजोखा काढला तर भटकळांनी 'वाहत्या गंगेत हात धुवून घेतले' असेच म्हटले पाहिजे. पण जाऊ दे, तो वेगळा विषय होईल.

होते असे की, तुम्ही जर रा.भा.पाटणकर, प्रभाकर पाध्ये, द.भि.कुळकर्णी सदृश्य समीक्षकांच्या समवेत प्रवासाला निघाला तर तुमच्या मूळ लेखातील 'दर्जात्मक' पातळ्याचे मीटर तुमच्या लिखाणाला लावणे 'ऑलमोस्ट कंपल्सरी' मानावेच लागेल कारण तुम्हाला तिथे पळवाट नाही. याचा अर्थ असाही नव्हे की त्या चौकडीसाठीच तुम्ही आपली लेखणी झिजवावी. पण ज्यावेळी माधव आचवल, म.द.हातकणंगलेकर वा गेला बाजार राम पटवर्धन यांच्यासारख्या साक्षेपी अभ्यासकांबरोबर असेल तर मग तुम्हाला ते सूर्यपातळीवरील रस्त्यावर नेण्यास मदत करतील यात दुमत नाही. सांगायचा थेटच मुद्दा असा की, लेखकाने त्या त्या लिखाणात दर्जाचे भान ठेऊन लिखाण करणे निव्वळ अपेक्षित नव्हे तर क्रमप्राप्त मानावे. नाही तर होते असे की 'धग' मध्ये जाणवलेले उद्धव शेळके पुढे भेटत नाहीत, तर 'टारफुला' नंतरचे शंकर पाटील ग्रामीण बाजाच्या तमाशा ढंगात गुरफटलेले तुम्ही पाहिले असालच. 'माणूस' चे मनोहर तल्हार असोत वा 'बलुतं' घेऊन आलेले दया पवार असोत....लिखाणाचा तो दर्जा आणि ती तळमळ पुढील कृतीत का आणू शकले नाहीत तर त्याला कारणही त्यांचे दर्जात्मक लिखाणाकडे झालेले दुर्लक्ष.

वाचकाला कुणीही 'टेकन फॉर ग्रांटेड' धरू नये वा ग्राम्य भाषेत म्हणतात तसे 'मूर्ख'ही समजू नये. लेखक कितीही महान असला तरी त्याला वाचकाच्या रक्ताच्या ठोक्यावरच तपासून घ्यावे लागते. पुस्तकांच्या संख्येवरही लेखकाचे महत्व किती आहे हे जोखू नये....फार फसवा आहे तो प्रयास....तसे असते तर सांप्रत महाराष्ट्र देशी चंद्रकांत काकोडकर आणि बाबुराव अर्नाळकर यांचेच साहित्य बी.ए. मराठीच्या अभ्यासक्रमात दिसले असते. फडक्यांनी एकेकाळी कॉलेजकुमार आणि कन्यकाना वेड लावले होते, पण काळाच्या कसोटीवर उरले ते विश्राम बेडेकर आणि र.वा.दिघे ज्यांची साहित्यातील 'मालमत्ता' पाहावी तर हाताची बोटेही जादाची होतील.

या उदाहरणावरून 'दर्जा' किती महत्वाचा ठरतो, हे तुम्ही स्वतःच, बेफिकीर, एक उदयोन्मुख लेखक या भूमिकेतून ठरविल्यास ही 'टॉर्च' तुमच्या लेखनप्रवासाला खूप उपयुक्त ठरेल.

२. "'रंजकतेबद्दल' प्रत्येकाची मते सापेक्ष असणार हे गृहीत धरूनही 'एक अ‍ॅबसोल्यूट रंजकता' (सहज सुचलेले उदाहरण चॅप्लीन) अस्तित्वात नसेल का? "

~ का असू नये ? इसापनितीत 'रंजन' नाही का? का केवळ ती नीतिशास्त्राचे बेसुमार धडे देणारी जीर्ण किचकट कळकट आजीबाईची देवघरातील पोतडी आहे ? हेमिंग्वेने 'ओल्ड मॅन अँड सी' मध्ये जो झगडा चितारला आहे त्यालाही रंजनमूल्य आहेच त्याचप्रमाणे उलट असेही म्हणेन की डी.एच.लॉरेन्सच्या 'लेडी चॅटर्लीज लव्हर' मध्ये केवळ रंजनमूल्य आहे म्हणून ती कादंबरी गाजली असेही नसते. रंजकतेबद्दल समीक्षकांची कसलीही मते असोत त्यानी त्या घटकाला कधीही अव्हेरलेले नाही. अगदी रामायण महाभारताची लोकप्रियता असो वा होमरच्या एपिक्सची....त्या त्या घटनांना वा त्या घडविणार्‍या घटकाना आवश्यक ते रंजनमूल्य दिले म्हणूनच आज हजारो वर्षे झाली तरी त्यांची अवीट अशी गोडी टिकून आहे.

अजून पुढे लिहिता येईल या विषयाच्या अनुषंगाने. पण 'अंगापेक्षा बोंगा मोठा' नको या उक्तीनुसार लेखापेक्षा प्रतिसाद जादाचा वाटू नये म्हणून या क्षणी इथेच थांबतो.

अशोक पाटील

कलेला जीवनविषयक प्रयोजन नाही हे विधान मला भयंकर वाटले. >> या विधानापुरते ठाम अनुमोदन.

बाकी माझ्या मुद्द्यांना तुम्ही दिलेल्या उत्तरांत पुन्हा प्रतिउत्तरे देण्याचे प्रयोजन दिसत नाही. मी ती पहिली पोस्ट अत्यंत सोप्या भाषेत लिहिली होती. पुन्हा विस्कटून सांगायची गरज नाही, असं वाटतं.

आता हा बाफ गेली ८-९ दशके घासून गुळगुळीत झालेल्या आणि आता कालबाह्य आणि हास्यास्पद ठरलेल्या कलावाद-जीवनवाद याकडे चालला आहे. याचा शेवट होणार नाही. झालाच तर पुंडलिक वरदे हारी विठ्ठल- इतकाच होईल.

काळ बदलतो, तसा समाज-संस्कृती बदलते म्हणून त्या त्या समाज-संस्कृतीतल्या साहित्य आणि समीक्षेचे मापदंडही बदलतात, हे कुणाला मान्य नाही काय? जुन्या ढुड्ढाचार्यी समीक्षकी भाषा नि तत्वज्ञान नि मापदंडांवर जरा नव्याने नीट विचार व्हायला नको का?

लेखकाने त्या त्या लिखाणात दर्जाचे भान ठेऊन लिखाण करणे निव्वळ अपेक्षित नव्हे तर क्रमप्राप्त मानावे... .. ... ....लिखाणाचा तो दर्जा आणि ती तळमळ पुढील कृतीत का आणू शकले नाहीत तर त्याला कारणही त्यांचे दर्जात्मक लिखाणाकडे झालेले दुर्लक्ष.
>>>
'धग', 'टारफुला', 'बलुतं' हे सारं अत्यंत वास्तव पातळीवर, त्या अनुभवांतुन गेल्यानंतरचं लिखाण होतं. म्हणूनच त्या त्या प्रदेशांत मुळं घट्ट रोवलेलं, मातीशी-अनुभवांशी अत्यंत प्रामाणिक, आतुन आलेलं आणि अस्सलझनक होतं. त्याला त्या त्या सिद्धहस्तांच्या 'शैली'ची जोड मिळाली, आणि ते सारं अफाट झालं. त्यासाठी खास वेगळ्या कलावाद-सौंदर्यवाद-रुपवाद-जीवनवाद वगैरेकडे लक्ष देण्याची गरज पडली नाही. ते आपोआपच 'सुंदर', 'कलात्मक', 'जगण्याशी इमान राखणारं-जीवनवादी' झालं.

दर्जात्मक लिखाणाकडे झालेले दुर्लक्ष- असं काही ठरवून वगैरे करता येत नाही. चला दर्जात्मकच लिहू या- असंही करता येत नाही.

<<मूळ निर्मीती - उपयुक्तता (यात ज्ञानवर्धक, मनोरंजक, स्फुर्तीदायक इत्यादी बाबी), समकालीन संस्कृती व समाजाची पुरेशी जाणीव असल्याची चिन्हे व नावीन्यता (यात शैली, संदर्भ इत्यादी बाबी) समाविष्ट धरल्या जातात. यातून असे म्हणायचे असते की निर्मीती किमान कोणत्यातरी कारणास उपयुक्त ठरावी, सध्याच्या जगाशी तिची नाळ असावी व निर्मीतीची शैली व त्यातील उल्लेख यात नावीन्य असावे. >> या विधानाच्या,(आणि फक्त तेवढ्याच) विशेषतः कलाकृतीच्या उपयुक्ततेच्या संबंधात मला कलेला जीवनविषयक प्रयोजन नाही, हे प्रतिपादन योग्य वाटते.
साहित्याचा पाया जीवनातच असला तर समकालीन संस्कृती, समाज इ.इ. आपसूक येतातच.
माझ्या कलाकृतीचा समाजाला या या गोष्टीसाठी उपयोग व्हावा म्हणून मी ती निर्माण करत आहे, असे नको. विशेषतः उपयुक्तता या शब्दाला प्रचंड आक्षेप. कलाकृती निरपेक्ष असायला हवी हे कलावाद्यांचे म्हणणे याबाबत तरी मला पटते.
गर्जा जयजयकार ही कविता वाचून स्फूर्तीदायक आहे याचा अर्थ स्फूर्ति देण्यासाठी गर्जा जयजयकार लिहिली असा होत नाही. तसंच कविता वाचून स्फुर्ती मिळाली म्हणजे स्फुर्ती मिळण्यासाठी ती कविता वाचली जावी असंही नाही.

मूळ लेखातले मुद्दा क्र. १ आणि २ व ३ हे काँट्रॅडिक्ट करतात असं वाटतं.

चित्रपटाच्या निर्मात्याचा उद्देश त्याला जाणवलेली अनुभूती चित्रपटाच्या रूपात उतरवणे हा असायला हवा. प्रेक्षकाला आवडणे न आवडणे हा भाग अलाहिदा.

उपयुक्तता या शब्दात उगाच एक अर्थशास्त्रीय छटा आहे. कलाकृतीमुळे रसिकाला काहीतरी मिळणे असा त्याचा अर्थ मी घेतो. कलाकृतीचा आस्वाद घेण्यापूर्वी माझ्याकडे जे काही होते, त्यात कलाकृतीच्या आस्वादानंतर काही भर पडली का, या प्रश्नाचे उत्तर हो असायला हवे तर ती कलाकृती उपयुक्त असे का?
पण ही अत्यंत सापेक्ष गोष्ट आहे. मला जे उपयुक्त वाटेल ते दुसर्‍या कुणाला वाटणार नाही. मग त्याच्या दृष्टीने ते निव्वळ वेस्टेज का?

कलावाद्यांची भूमिका मला फक्त तुम्ही मांडलेल्या पहिल्या मुद्द्यासदर्भात योग्य वाटली. त्यातले(कलावादातले) बाकीचे पैलू आज अगदी इररेलेव्हन्ट वाटतात.
वाचकाच्या दृष्टीने पाहिले तर एखाद्या साहित्यकृतीला मोकळ्या मनाने सामोरे जावे असा त्याचा अर्थ मला घ्यावासा वाटतो.

>>त्यासाठी परचित्तप्रवेश किंवा तशी अनुभुती आवश्यक नसावी असे वाटते. उदाहरणः
बेफिकीर,
तुम्ही माझे विधान बहुदा नीट वाचले नाही.. तशा प्रकारच्या निर्मीतीच्या "रसग्रहणासाठी" आधी वाचकाचा तसा अनुभव हा प्रीरेक्विसीट आहे असे मी म्हटलय.
असो.

गोंदवलेकर महाराजांच्या कीर्तनाचे जे पुस्तक आहे ते वाचताना माणसाच्या मनात भक्तीभाव किंवा श्रद्धा किंवा या दोन्हीची अनुभुती अजिबात नसतानाही एखादा गुंगून जाऊ शकतो. काही चुकत असल्यास जाणकारांनी सुधारावे.
>>ऊ.दा. गैरलागू आहे. कारण निव्वळ वाचून गुंगून जाणे हे त्या पुस्तकातील भक्तीभावाचे महात्म्य प्रस्थापित करते. वाचक लगेच तोच भाव रसग्रहणातून पोचवू शकेल याची शाश्वती नसते.
आता दारूच्या केवळ वासानेच ज्यांना झिंगल्या सारखे होते ते अट्टल दारुडे बनत नाहीत, पण काही काळ झिंग देणार्‍या त्या वासाचे महत्व लक्षात येते. "तो अगदी दारू प्याल्या सारखा बोलतो" या वाक्प्रचारात तो खरच दारू पिऊन बोलतोय असे नाही तर ते "लाक्षणिक" आर्थाने म्हटलेले आहे. The signs are there but the stage is not yet attained.. असे काहीसे. जसराज, भिमसेन ई. मंडळींना अनेक काळ ऐकून मग त्यातून कधितरी एखादी ऊच्च भावावस्था अनुभवास येत असली तर त्याचा अर्थ एव्हडाच होतो की मूळ निर्मीतीच्या मागचा जो कार्यकारण भाव व स्थायी अनुभव आहे जो "कायम" आहे त्या मुक्कामी श्रोता काही वेळ पोचलेला असतो. पण म्हणून जसराज वा भिमसेन यांच्या गायनाचे वा एखाद्या ध्वनिफीतीचे रसग्रहण देखिल तोच अनुभव देवू शकेल वा किमान शब्दात तो साकारू शकेल असे नाही.

थोडक्यात तुमच्या लेखातील मूळ मुद्दा की सहित्य निर्मीतीच्या पातळ्या आणि त्यांचा रसग्रहणाशी थेट व आडून संबंध या अनुशंगाने एव्हडेच मत मांडायचे होते की रसग्रहण ही त्या वेळेपुरतीची एक स्थायी फ्रेम धरली तर नेमकी ती फ्रेम हे "लक्षण" आहे का मूळ साहित्यकॄतीच्या "स्टेज" ला पोचलेली आहे हे कळायला देखिल वाचक कुठल्या फ्रेम मध्ये आहे हे विचारात घ्यावे लागते. अशा वेळी रसग्रहणाची कक्षा फक्त "सौंदर्यशास्त्र" पुरती मर्यादीत ठेवणे हे फारच संकुचित वाटते.

बाकी
>>मानवाचीच नाही तर एकंदर सजीवांची असहाय्यता व अगतिकता व त्यामुळे निर्माण झालेली 'अदृष्य शक्तीवरील' श्रद्धा हा अध्यात्माचा पाया असून असे मानले जाते की या पातळीचा विचार मध्यवर्ती असलेली (खरे तर कोणतीही) साहित्यनिर्मीती ही सर्वश्रेष्ठ आहे.

बाकी हे अजब विधान (कुणाचे आहे माहित नाही) मात्र "दारू प्यायल्या सारखा बरळतोय" या सदरात शोभेल. कारण ""असहाय्यता व अगतिकता व त्यामुळे निर्माण झालेली 'अदृष्य शक्तीवरील' श्रध्दा""" हा अध्यात्माचा नव्हे तर अंधश्रध्देचा पाया आहे त्यावर पुन्हा कधितरी.

जुन्या ढुड्ढाचार्यी समीक्षकी भाषा नि तत्वज्ञान नि मापदंडांवर जरा नव्याने नीट विचार व्हायला नको का? >>>

(मायबोलीवरील समीक्षण हा निकष तू त्या वाक्यापुरता लावला नाहीस हे समजून मी उत्तर देत आहे )

होय, जरूर, काळाप्रमाणे सगळेच बदलते, तो बदल मान्य नसेल तर त्या जगण्याला अर्थ नाही. समीक्षकी भाषा म्हणजे टोन म्हणायचे आहे का? तो साहित्यात बदललेला दिसतोच. पण समीक्षक असले तरी ती माणसे असतात त्यामुळे भाषा बोचरी होऊ शकते. मराठीत कित्येक वाद मराठी पेपर मधून झालेले आहेत. ते वाद (एखाद्या विषयालाधरून) वाचण्यासारखे आजही आहेत. नॉन फिक्शन मध्ये मी कित्येक अशी उदाहरणे देऊ शकेल की ज्यात भाषा, टोन बद्लला गेला. (कारण मला नॉन फिक्शन समीक्षेमध्ये जास्त इन्ट्रेस्ट आहे)

नवे तत्त्वज्ञान म्हणजे काय? हे मला कळले नाही. थोडे विस्तृत सांगशील का?

उदा एखाद्या गझलेचे समीक्षण करायचे असेल तर वृत्त कुठले, मात्रा किती हे बघावे लागणारच, हा गाभा सोडून अजून नवीन काय उरते? तर ती समीक्षकी भाषा जी कालौघात बदलली असे मला वाटते.

ते आपोआपच 'सुंदर', 'कलात्मक', 'जगण्याशी इमान राखणारं-जीवनवादी' झालं. >>> सहमत.

@ अशोक पाटील, तुमचे सर्व प्रतिसाद वाचनीय व विचार करायला प्रवृत्त करणारे. सुरेख!

हे आद्य काव्य एका पूर्वाश्रमीच्या दरोडेखोरानेच लिहिले.

अहो पूर्वाश्रमी दरोडेखोर असले तरी नंतर ध्यान, तपश्चर्या करून भरपूर ज्ञान प्राप्त केले. दरोडेखोरी सोडली.
इथे ज्ञान याचा अर्थ आजकालच्या व्याख्येप्रमाणे, जावा प्रोग्रॅमिंग असा नाही. मनन, चिंतन करून, बरोबर काय, चूक काय याबद्दल विचार करून मग त्याप्रमाणे आचरण करणे हा आहे. ते सगळे झाल्यावर मग दरोडेखोरीचे विचार मनात रहात नाहीत.
लहानपणी एकदा नापास होऊनहि, पुढे अभ्यास करून, वाईट मित्रांची संगत सोडून, चांगले शिक्षण घेऊन कथा कविता लिहीण्याइतके, साहित्याची समीक्षा करण्याइतके ज्ञान होतेच ना लोकांना?

"मनुष्याचे आयुष्य हा कलेच्या निर्मीतीचा व अस्तित्वाचा पायाच नाही हे मान्य करणे अवघड जात आहे."

~ सहमत आहे. आदीमानवाच्या अवस्थेतून बाहेर पडून मनुष्याला 'व्यक्ती' ची ओळख मिळाली त्यावेळेपासून आज तुम्हाआम्हाला अभिप्रेत असलेला 'जीवन अनुभव' घेण्यास त्याने सुरुवात केली. अनुभवपद्धतीच्या एकत्रित असण्यातून व घडण्यातून जीवनाची जी काही स्पंदने त्याने अनुभवली तीमधून खरेतर कलेची निर्मिती झाली आणि आयुष्याच्या प्रत्येक वळणावर अनुभवाचे कधी गोड तरी कधी कडू घोट त्याने शब्दरूपानेच नव्हे तर संगीत, नृत्य, शिल्प आणि चित्राच्या रूपाने जतन केले आहेत. आयुष्यात आलेले अतर्क्य अनुभव मग प्रेरणारूपी असोत वा गुंतागुंतीचे असोत त्यामुळे एकप्रकारे मानवाच्या आयुष्याला समृद्धीच लाभली आहे, हे नाकारण्याचे कारण नाही.

फ्रॉईडने म्हटल्याप्रमाणे मानवी आयुष्यात क्षुल्लक असे काहीही नसते. त्याचा अनुभव आणि त्यातून निर्मित होत असलेली प्रत्येक क्रिया ही अर्थपूर्णच असते. 'लेखक' मग या क्रियेलाच यथामती शब्दरूप देऊन जे साहित्य निर्माण करतो ते आयुष्याच्या प्रत्येक सीमेवर त्याला लाभलेल्या अनुभवाची संपन्नता दर्शविते. माझ्यासारखा सामान्य वाचक त्या पानापानातून 'आपले' आयुष्य शोधित जातो आणि कुठल्यातरी आडवळणाच्या एखाद्या बुद्रुक वा खुर्द थांब्यावर त्याला सहप्रवासी म्हणून 'लेखक' भेटतो. तिथे मग त्या दोघांची नाळ जुळते. कलेच्या निर्मितीचे स्त्रोत आहे ते तुमच्यामाझ्यात म्हटले जाते ते या क्षणी.

"शेवटचे थेंब निथळून जाण्यासाठी भांडे पालथे घालावे तसे आपले आयुष्य आता पालथे घातले गेले आहे...."

- जी.ए.कुलकर्णी यांच्या 'राणी' कथेतील (निरर्थक झालेल्या) आयुष्याचे सार सांगणारे एक हृदयस्पर्शी आणि वाचकाला गलबलून टाकणारे एक वाक्य. आयुष्याची अखेर अशी होत असेल तर मग मी इतक्या वर्षात जे मिळविले त्याचे फलीत हेच असेल तर मग माझेच गणित कुठे तरी चुकले असणार....असे ज्यावेळी आपण म्हणू अन् जर ते शब्दबद्ध करण्याचा प्रयत्न करू तेव्हा कुणी सांगावे त्यातून कसल्याही अलंकारने नटली नसणारी पण सुजाण वाचकाला अंतर्मुख करून टाकणारी कलाकृती निर्माण होईल.

कलेच्या निर्मितीचा आणि अस्तित्वाचा पाया उभा राहतो तो अशा जळजळीत उदाहरणातून. मनुष्याचे आयुष्य हे सुरूवातीला एखादा आरसा पुसल्याप्रमाणे स्वच्छ, नितळ ताजे असते. वेळोवेळी त्यात उमटणारी प्रतिबिंबेच लेखक क्षमतेनुसार वाचकासमोर आणत असतो, नव्हे त्याला ते आणावेच लागते.

अशोक पाटील

{@ टण्या ~ प्रतिसादाबद्दल आपण व्यक्त केलेली भावना वाचली. धन्यवाद देतोच, पण तुम्हाला जे काही आवडले त्याचे मूळ कारण श्री.बेफिकीर यांचा लेख आहे, हे मी नम्रपणे सांगू इच्छितो.)