की बोर्ड / सिंथेसायजर

की बोर्ड / सिंथेसायजर

की बोर्ड किंवा सिंथेसायजर (सिंथ) ह्या वाद्याबद्दल अनेक जणांना खूप कुतूहल आहे. मी गेले दहा वर्षांपासून व्यावसाईक दर्जाचा की बोर्ड वाजवत आहे. अजून माझे स्वत:चेच कुतूहल कमी झालेले नाही. तेव्हा ज्यांना याबद्दल माहिती नाही, त्यांना याबद्दल किती कुतूहल असेल याची मी कल्पना करू शकतो. त्यामुळे याबद्दल अधिकारवाणीने नाही, पण अनुभवाने जे मला माहिती आहे ते सांगावे असे वाटले ते सांगतो. हे वाद्य, त्याची निर्मिती, वादन या संबंधी येणारे अनेक शब्द/व्याख्या इंग्रजी शब्दांचा आधार घेऊन करतोय, कारण खरेतर शुद्ध मराठी मध्ये त्या मला लिहीताना (आणि कदाचित अनेकांना समजताना) अडचणी येतील.

सिंथेसायजर हे इलेक्ट्रोनिक वाद्य आहे, ज्यातून अनेक प्रकारचे आवाज वेगवेगळ्या फ्रिक्वेन्सीतून निर्माण करता येतात. यातून आवाज निर्माण न होता थेट इलेक्ट्रिकल सिग्नल तयार होतो, जो हेडफोन किंवा स्पीकर मधून ऐकू येतो. यामुळे यातून अनेक प्रकारचे आवाज हुबेहूब काढता येतात. जसे फ्लूट, संतूर, वायोलिन... वगैरे. सिंथेसायजर जरी १९५०-१९६० नंतर सगळीकडे मोठ्या प्रमाणात वापरत आले, तरी आश्चर्य वाटेल पण पहिला सिंथेसायजर शोधला गेला होता १८७६ मध्ये !! मात्र रॉबेर्ट मूग याला सिंथेसायजर लोकप्रिय होण्याचे मोठे श्रेय जाते. १९७० नंतर सॉलिड स्टेट ट्रान्झिस्टर मुळे सहज कुठेही नेता येतील, असे सिंथेसायजर्स तयार होऊ लागले. १९८० च्या दशकात “यामाहा” सारख्या कंपन्यांनी छोटे सिंथेसायजर बनवायला सुरुवात केली. लवकरच मिडि (म्युझिकल इन्स्ट्रुमेंट डिजिटल इंटरफेस) या सिंथेसायजर भाषेचा विकास झाला आणि त्यामुळे दोन सिंथेसायजर एकमेकात याद्वारे संवाद साधू शकले. तसेच सिंथेसायजरचे प्रोग्रॅमिंग (जसे कॉम्प्युटरचे करतात तसे) करता येऊ लागले.

सिंथेसायजर अनेक प्रकारचे असतात. मुख्य दोन प्रकार म्हणजे हौशी आणि व्यावसाईक दर्जाचे. सर्वसाधारणपणे, ज्या सिंथ मध्ये स्पीकर्स असतात, ते हौशी प्रकारात मोडतात (काही अपवाद आहेत). या प्रकारच्या सिंथ मध्ये, मर्यादित आवाज असतात तसेच त्या आवाजांचा दर्जा पण कमी असतो. उदा. कॅसिओ सीटिके सिरिज, यामाहाचे पीएसआर सिरिज. त्या मध्ये प्रोग्रॅमिंग करण्याची सुविधा बरीच कमी असते. तरीसुद्धा, आजकाल बाजारात अगदी साधारण (म्हणजे १००-१५० डॉलर्स) ते जवळजवळ व्यावसायिक दर्जाचे (१०००-१५०० पर्यंत) हौशी सिंथ मिळतात आणि ते खूपच दर्जेदार असतात. तसेच, ५०० पासून ४-५ हजार पर्यंत व्यावसायिक दर्जाचे सिंथ पण मिळतात. दोन्ही प्रकारच्या सिंथचे उपयोग वेगवेगळे असतात. हौशी प्रकारचे शिकण्यासाठी ते छोटे-मोठे प्रोग्रॅम वाजवण्यापर्यंत उपयोग होतो. मात्र मोठे म्युझिक प्रोग्रॅम करण्यासाठी दुस-या प्रकारचेच सिंथ लागतात हे अनुभवानी सांगू शकतो. उदा. रोलॅंड, कोर्ग, एलिसिस. तसेच कॅसिओ, यामाहा सुद्धा या प्रकारचे सिंथ बनवतात. व्यावसाईक दर्जाच्या सिंथ ला आवाज निर्माण करण्यासाठी वेगळा ऍम्प्लिफायर लागतो. या सर्वामुळे त्याचे बजेट चांगलेच असते. यामुळे सिंथ घेताना अनुभवी माणसांकडे जरुर चौकशी करावी अन्यथा गोंधळ होण्याची शक्यता असते.

सिंथेसायजर साधारणत: पियानो कीबोर्ड चा वापर करुन वाजवतात. सिंथेसायजर मध्ये जे हजारो आवाज असतात, ते आपल्या सोईनुसार उपलब्ध असलेल्या अनेक बटनांपैकी एक किंवा अनेक बटनांशी जोडता येतात, जेणेकरुन ते बटन दाबल्यानंतर येणारा आवाज त्याप्रमाणे बदलता येतो. तसेच कीबोर्डच्या कोणत्या सप्तकातील कोणत्या की-रेंज मध्ये कोणता आवाज निघावा, हे सुद्धा आपण ठरवू शकतो. यालाच सिंथेसायजर प्रोग्रॅमिंग असे म्हणतात. याच प्रकारे उपलब्ध असलेले आवाज अनेकविध सेटिंग्ज द्वारा बदलून स्पेशल इफेक्ट्स पण त्यात घालता येतात जसे -एको, डीले वगैरे. तसेच काही आवाजांचे मूळ सेटिंग असे असते की, कीबोर्ड ची की दाबल्यानंतर आवाज एका विशिष्ट प्रकारे येतो पण त्या नंतर की अजून थोड्या जोरात दाबून धरल्यास आवाज बदलतो (याला कीबोर्ड भाषेत आफ्टरटच) असे म्हणतात. अर्थात मागे म्हटल्याप्रमाणे हेच आपण स्वत: साउंड डिझाईन करताना पण करु शकतो.

सिंथेसायजर च्या या अनेक प्रभावी सोईंमुळे, सिंथेसायजर वादकांवरती मोठी जबाबदारी असते. एक किंवा दोन वादकांवरती संपूर्ण मेलडीची जबाबदारी असते. त्यांनी बासरी, संतूर, वायोलीन्स, सेलो, गिटार, सॅक्सोफोन अश्या अनेक वाद्यांचे गाण्यात असलेले तुकडे अश्या सफाईने वाजवणे अपेक्षित असते की जणू ते वाद्यच वाजत आहे. मूळचे वाद्य जसेच्या तसे निघणे अशक्य असते पण वादकाने तसा आभास निर्माण करायचा असतो. यामुळेच कीबोर्ड वादकाला जरी मूळ वाद्य वाजवता आले नाही तरी चालेल पण ते कसे वाजवतात, त्याची शक्तिस्थाने, कमजोरी काय ते पाहून ते सिंथेसायजर मध्ये वाजवायचे असते. उदा. बासरी मधून एकावेळी एकच सूर निघतो हे लक्षात ठेवून कीबोर्ड असा सेट करावा लागतो की एकावेळी एकच आवाज निघेल. दुसरी की दाबताच पहिला आवाज बंद होईल. असेच सतार, सॅक्सोफोन मध्ये पण करावे लागते. तसेच या वाद्यांमध्ये मींडकाम होत असते त्यासाठी अनेक सिंथेसायजरचा मध्ये पिच-बेंडर असतो ज्याचा वापर अश्यावेळी करता येतो. सिंथेसायजरचा आवाज हा ऍम्प्लिफायर मधून येत असतो त्यामुळे तो किती मोठा ठेवायचा याचे भान सतत ठेवावे लागते. एक छोटे उदाहरण म्हणजे आम्ही सिंथ मधून संतूर वाजवत असतो. परंतु काही दिवसांपूर्वी पं.सतीश व्यास यांचे अप्रतिम संतूरवादन अतिशय जवळून बघायला मिळाले. आता या पुढे सिंथ मधून संतूर वाजवताना याचा नक्की उपयोग होईल. (मला वाटते की इथेच यंत्रापेक्षा यंत्रामागचा माणूस महत्वाचा ठरतो आणि यामुळेच रेहमानचे संगीत आणि इतरांचे तीच यंत्रे वापरुन केलेली गाणी यात केवढा तरी फरक असतो).

गेल्या काही वर्षांमध्ये कॉम्प्युटर मधील अफाट प्रगतीमुळे सिंथेसाइजरसुद्दा कॉम्प्युटरमधून वाजवता येतात. परंतु, अजूनही ऍपल कॉम्प्युटर सारखे काही कॉम्प्युटर सोडल्यास त्याचा स्टेजवरती वापर अतिशय मर्यादित आहे. पण याचा कॉम्प्युटर वरती संगीत बनवण्यात फार मोठा फायदा होतो. या प्रकारच्या सिंथेसाइजरला सॉफ्ट-सिंथ म्हणतात ज्यामध्ये सिंथेसायजरचा आवाज निर्माण करण्याची जबाबदारी कॉम्प्युटर सॉफ्टवेअर करते. त्याला आपण फक्त आपला सिंथेसायजर जोडायचा असतो. ज्या प्रकारे कॉम्प्युटर तंत्रज्ञान झपाट्याने प्रगत होत आहे, त्याप्रमाणे येत्या काही वर्षांतच संपूर्णपणे सॉफ्ट-सिंथ स्टेजवरती वाजवणे अजिबात अशक्य नाही. यासाठी जो की-बोर्ड लागतो त्याला मिडि-कंट्रोलर की-बोर्ड म्हणतात, ज्यामध्ये स्वत:चे आवाज नसतात. हे कीबोर्ड सुरुवातीस सांगितल्याप्रमाणे मिडि भाषेचा वापर करुन संदेश पाठवतात आणि सॉफ्ट्वेअर ते समजून घेऊन त्याप्रमाणे कॉम्प्युटर मधून आवाज निर्माण करते. याच प्रकारे ड्रम्स्‌ किंवा इतर तालवाद्ये सुद्धा सॉफ्ट-सिंथ द्वारा वाजवता येतात. या प्रकारच्या सिंथ ला ड्रम सिंथेसायजर म्हणतात. या प्रकारात स्वत:चे आवाज नसलेले ड्रम-पॅड कॉम्प्युटर ला जोडून त्याद्वारे वाद्य वाजवता येते. ड्रम-पॅड अनेक भागात विभागलेले असते आणि प्रत्येक भागाला एक किंवा अनेक आवाज याप्रमाणे त्याचे प्रोग्रामिंग करता येते. याप्रकारे एकाच वेळी अनेक वाद्यांचे गुंतागुंतीची वाटणारी ताल आवर्तने वाजवता येतात तसेच वेगवेगळे वाद्यांचे गट करुन त्याप्रमाणे ते स्टेज वरती वाजवता येतात.

सिंथ वाजवताना जसे वाजवण्याची कला येणे अतिशय आवश्यक आहे, तसेच त्याच्या तांत्रिक गोष्टींचा अभ्यास आणि त्याचा स्टेजवरती सफाईने वापर हा सुद्धा तेवढाच महत्वाचा आहे. यात जर वादकाची संगीताची समज चांगली असेल तर मग फारच छान. असे जे वादक आपल्याला बघायला मिळतात त्यांचा ह्या सर्व भागांवर चांगला ताबा असतो त्याशिवाय हे होऊ शकत नाही.

आपल्या मनात या प्रकारच्या वाद्याबद्दल थोडी उत्सुकता निर्माण झाली असेल तर हा लेख यशस्वी झाला असे म्हणेन. जाता जाता संगीत रसिकांना एक विनंती अशी, की भविष्यात कधी संगीत कार्यक्रमांना गेलात तर गाणा-यांचे नेहमी प्रमाणे कौतुक कराच पण सिंथ वाजवणा-यांकडे पण पहा आणि त्यांना चांगले काम केले तर जरुर जाऊन सांगा.