पिट्सबर्ग
पिट्सबर्गच्या आठवणींना जवळ जवळ वर्ष होत आलं आता. तशी आमची ही वन डे ट्रीप. फ़क्त चार जणांची... न्यू यॉर्क, नायगारा(हा नंतर सांगेन), शिकागो, Louisville( लुइवील) च्या ट्रीप्स नंतर आम्ही जरा थंडावलो होतो. कारणं ही होती तशी. गुंजन आणि Ehren भारतात परतल्या होत्या. सगळ्यांच्या वेळा जमणं ही कठीण झालं होतं. जवळ जवळ ३ एक महिने आम्ही Pittsburgh च्या दर्शनासाठी planning करत होतो पण ते म्हणावं तसं जमून येत नव्हतं. मे विकेंडच्या नायगारा ट्रीप नंतर सप्टेंबरचा लॉंग विकेंड त्यासाठी उगवावा लागला. सप्टेंबर ४ हा अमेरिकेतला लेबर डे. सोमवारची सुट्टी लागून आलेली. तसं असूनही आम्ही फ़क्त रविवारची वन डे ट्रीप आखली. एक मुख्य कारण म्हणजे सगळ्यांचे खिसे फ़िरून फ़िरून थोडे हलके झाले होते आणि Pittsburgh चा एकुण इंटरनेटवरून आणि जाऊन आलेल्यांच्या सांगण्यावरून पिट्सबर्ग पहायला एक दिवस पुरेसा होतो अशी माहीती गाठीशी होती. मी अजुन सिनसिनाटी मधेच रहात होतो आणि पिट्सबर्ग तिथून ५ तासांवर पुर्वेला आहे. भल्या पहाटे उठुन रात्री उशीरा परत यायचं असा ढोबळ बेत पहिल्यांदा आखला. रेंटल कारही पहाटे पहाटे सिनसिनाटीच्या एअर्पोर्टवरून घ्यायचं ठरलं.(एक एअरपोर्ट वरच २४ तास मिळतात रेंटल कार्स, बाकी सगळ्या ठिकाणी सकाळी ८ नंतरच रेंटल कार मिळू शकत होती आणि इतक्या उशीरा निघालो तर सगळा बेत कोसळला असता). जायला फ़क्त ४ जण. मी, विशाल, सुजू आणि शैली म्हणुन आणखीन एक नुकतीच सुज़ू बरोबर रहाणारी मुलगी. आत्तापर्यंत लायसन्स वगैरे सगळे सोपस्कार पूर्ण झाले होते. न्यू यॉर्क, नायगाराच्या ट्रीपच्या वेळी तर minivan १०० mph (१६० kmph ) ना टेकवून "स्पीड" हा एक वेड प्रकार असू शकतो ह्याची पुरेपूर जाणीव झाली होती.
सप्टेंबरच्या ३ तारखेला माझ्या एका मित्राचं सिनसिनाटी ला आम्ही राहतो तिथून सिनसिनाटी युनिवर्सिटी मधे शिफ़्टींग करण्यात रात्रीचा १ वाजला होता. आणि ४ तारखेला भल्या पहाटे ४ ला उठून पिट्सबर्ग कडे दौडत निघायचं होतं. कशीबशी झोप घेतली आणि लगेचच उठून विशालच्या कारनी पहाटे ५-५.३० वाजता सिनसिनाटी एअरपोर्ट गाठला. तिथून Chevrolet Impala घेतली आणि ड्राईविंगचा ताबा मी घेऊन I-71 नॉर्थ ला लागलो.
पीट्सबर्ग हे पेनसिल्वेनिया (pennsylvania) राज्याच्या साधारण पश्चिमेच्या बाजूला असणारं एक शहर. पेनसिल्वेनिया राज्याचा आकार साधारण आयताकृती. पैकी ३ बाजूंनी तर अगदी पट्टीनी रेघ मारावा इतका सरळ. रुंदीला उंचीच्या जवळ जवळ दुप्पट. ह्याच्या पशिमेला ओहायो तर पुर्वेला न्यू जर्सी आणि न्यू यॉर्क ही राज्य. पेनसिल्वेनिया च्या मध्यापासून पुर्वेकडे जसजसं जात जाऊ तसतसा हा प्रदेश खूप डोंगराळ होत जातो. खुद्द पिट्सबर्ग हे शहरही डोंगरांनी वेढलेलं आहे. इतकं की पिट्सबर्ग मधे शिरायचं असेल तर आधी एका डोंगरातल्या बोगद्यातून जायला लागतं. लहानपणी गोष्टी ऐकल्या होत्या की एक दरवाजा उघडला आणि समोर एक वेगळच नगर नजरेत आलं. इतकं नाही पण थोडसं अलिबाबाच्या गोष्टीत आहे ना की बाहेरून फ़क्त डोंगर नजरेस पडत होता पण शिळेपाशी जाऊन मंत्र म्हणल्यावर गुहा वगैरे उघडते. इथे अलिबाबाची गुहा नाही पण "अलिघेनी" ची गुहा मात्र उघडत होती.
I-71 ला लागल्यावरती ५ एक तासाचा प्रवास होता. पहिला तासभर होऊन गेला होता. मी ८५ चा क्रुज़ लावून जोरात दवडत होतो. कोलंबस(ओहायो मधील, ही ओहायो ची राजधानी) यायच्या साधारण एक १५-२० मिनिटं आधी त्या ८५ mph नी १५०$ चा झटका दिला! पोलिसाच्या स्पीडगन वर माझा स्पीड ८६ नोट झाला होता आणि मागए पोलिसाच्या गाडीचे दिवे लागलेले पाहून गप्प एका बाजुला जाऊन थांबलो. "लायसन बघू" वगैरे झाल्यावर माझ्या हातात १५०$ च्या फ़ाईनचं तिकीट ठेऊन "you have a safe journey sir" म्हणत माझ्याही पेक्षा जास्त वेगानी तो निघून गेला. अमेरिकेतलं हे पहिलच traffic ticket (होपफ़ुली शेवटचं असुदे अशी प्रार्थना नंतर मी पिट्सबर्ग च्या बालाजी ला केली). झालं... त्या नंतर पिट्सबर्गचा तो बोगदा येईपर्यंत मी ६५ mph च्या वरती चुकुनसुधा गेलो नाही.
थोडया वेळानी डोंगरांच्या कुशीत शिरल्या सारखं वाटायला लागलं. सकाळी १० च्या सुमारास आम्ही एका बोगद्यात शिरत होतो... शिरत होतो पेक्षा बाहेर पडत होतो हे म्हणणं जास्त बरोबर असावं कारण बोगद्यात शिरण्यापेक्षा त्याच्यातून बाहेर पडतानाचा क्षण खूप जास्त लक्षात राहण्यासारखा होता. "अलीघेनी" (Allegheny) आणि "मोनोंगाहेला" (Monongahela) ह्या दोन नद्यांच्या संगमावर वसलेलं एक रेखीव शहर दिसू लागलं. साधारण ४० अंशाच्या कोनातून येणार्या ह्या नद्या तिथे मिळतात आणि त्याचं पुढचं पाणी "ओहायो रिव्हर" ह्या नावाखाली पुढे शेकडो मैल वाहत जातं. बोगदा संपला रे संपला की एकदम पुलावरच एंट्री होते. ह्या दोन नद्या जिथे मिळतात, अगदी तिथे पिट्सबर्ग चं डाऊनटाऊन वसलंय. तसं फ़ार मोठं असं नाहिये पण जे आहे ते खूप जास्त उठून मात्र दिसतं. संगमाच्या टोकावरती एक पार्क आणि अगदीच टोकाला एक मोठा कारंजा आहे. तो संगमाच्या इतक्या जवळ आहे की जरा पाऊस आला तर तीन नद्यांचं पाणी ह्याला आरामात खाऊन टाकेल असं वाटतं. तो बोगदा एकुणच डोंगराच्या वरच्या बाजूनी निघतो आणि त्यानंतरचा पूल उतरणीला लागून सरळ पिट्सबर्ग डाऊनटाऊनमधे नदीच्या काठाशीच घेऊन जातो. आणि इथे गेलं की परत एक नवीनच काहीतरी दिसतं. जिथून आलो तो डोंगर आणि आजुबाजुचे सगळे डोंगर ह्यांच्या मधोमध आपण उभे असतो. सप्टेंबरच्या महिन्यात तशी हिरवी गर्द झाडी. हिरव्या गुच्चाच्या मधे आहोत की काय असं वाटतं. ह्या सगळ्यावरती दागिना म्हणुन की काय ह्या दोन्ही नद्यांवरती रंगीत पूल बांधले आहेत. तेही असे भक्कम लोखंडी कमान असलेले. शिकागोला मानवी करामतींच सौंदर्य पाहिलं होतं, इथे इमारती अमेरिकेतल्या कुठल्याही शहरात सापडतील अश्याच होत्या मात्र त्यांना जागा खूपच खास मिळाली होती. आकाशात उंच उंच गेलेले ते ५-७ सुळके नाही म्हणलं तरी त्या निसर्गात जास्त शोभून दिसत होते.
तिथल्याच एका डोंगरावरती एक washington point म्हणुन आहे. त्या पॉईंटवरून डाऊनटाऊन, संगमाचं दृश्य बघावंच असं बर्याच जणांकडून ऐकलं होतं. तेही दोनदा. दिवसा एकदा आणि रात्रीच्या अंधारात एकदा. आम्ही तिथे आधी जाऊन नंतर पिट्सबर्गच्या बालाजी मंदीराला भेट द्यायचं ठरवलं होतं. वॉशिंग्टन पॉईंटला जाण्यासाठी तिथे एक स्लाईडिंग कार्ट ही आहे. डोंगराच्या पायथ्यापासून वरती घेऊन जाते ती. कारनीही जाता येतं. आम्ही कारनी जाऊन पोचलो. हा view खरंच न चुकवण्यासारखा आहे. नद्या आणि पुलांमुळेच आधी खुलून आलेल दृश्य त्या छोट्याश्या कारंज्यामुळे अजून छान दिसतं. इथेच आणखी एक छोटसं आश्चर्य सापडलं. वॉशिंगटन पॉइंट वरती डोंगराच्या पुढे काढलेला थोडासा एक डेक आहे. त्यावर उभं असताना सहज मागे पाहिलं तर एक उंच आणि भव्य चर्च दिसलं. तिथे बहुतेक नुकतच कुणाचं तरी लग्न झालेलं त्यामुळे बाहेर बरीच लोकं होती नटून थटून आलेली. बाहेरून बरंच उठावदार दिसत होतं त्यामुळे आत जायचा मोह आवरला नाही. एकुणच कुठल्याही चर्चच्या आतल्या उंच छतामुळे त्याचा स्वत:चा असा एक occupance येतो. हे बाहेरच्या इतकंच आतूनही सुरेख होतं. मी अमेरिकेत अगदी सुरुवातीला आल्या आल्या १-२ दा सिनसिनाटीतल्या चर्च मधल्या बेंचेसवर जाऊन मनाचे श्लोक म्हणले होते. पण त्या बेंचेस वरती नुसतं बसूनही शांतता मिळते. सिनसिनाटीला असंच माझ्या घराजवळ एक विंटन वुड्स म्हणुन एक पार्क होती तिथे एक थोडसं एकलकोंडं चर्च पाहिलेलं. कधीतरी एकदा मी आणि माझा एक मित्र पहाटे ६ ला उठून विंटन वुड्स मधून विंटन लेक वरती होणारा सुर्योदय पहायला गेलो होतो. आधीच पार्क आणि विकेंडच्या पहाटेची शांतता ह्यात एकदम त्या चर्चच्या घंटेचे टोले ऐकू आले. त्या घंटेच्या आवाजाची गंभीरता फ़ार साठून राहीली होती इतक्या निरव शांततेत. चर्च मधून बाहेर पडलो आणि पिट्सबर्गच्या ह्या वॉशिंगटन पॉइंटवरून मग प्रसिद्ध बालाजी मंदीरात निघालो. ह्यालाच एस. व्ही. टेंपल(श्री वेंकटेश्वरा) ही म्हणतात. डाऊनटाऊनपासून साधारण २०-२५ मिनिटाच्या अंतर आहे हे कारनी.
हे देऊळ ही थोडसं टेकडावरतीच आहे. उतरत्या रस्त्यावरच पार्किंग करून आत मधे गेलो. मी अमेरिकेत येऊन ८ महिने होऊन गेले होते आणि इतकी सारी भारतीय लोकं एकत्र मी तितक्याच वेळानी पाहत होतो. आत मधे जाताना गणपतीचं ही एक छोटसं देऊळ आहे. बालाजी ला दक्षिण भारतियांची बरीच दाटी होती. गाभार्यात जायला चक्क लाईन होती. १० मिनिटांनी सरकत सरकत गाभार्यापर्यंत पोचलो. बालाजी ची मुर्ती आहे मात्र छान. देशाकडचा गाभारा वाटावा इतकं मंत्रपठण आणि नवस चालले होते. अमेरिकेत मी आत्तापर्यंत डेटनचं आणि सिनसिनाटीचं देउळ पाहीलं होतं. ती combo मंदीरं होती. combo मंदीरं म्हणजे एकाच ओळीत गणपती, राधाकृष्ण, राम सीता लक्ष्मण, शिवपार्वती, बालाजी, बुद्ध अश्या सगळ्यांच्या माणुसभर उंचीच्या मुर्ती होत्या. सिनसिनाटीचं देऊळ आहे छान पण एवढ्या सगळ्या देवांना असं एका ओळीत उभं बघायची सवय नव्हती. पहिल्यांदा तर प्रत्येकाच्या समोर जाऊन नमस्कार करे पर्यंत अर्धा तास गेला होता. पण हे अगदीच घरच्या देवळासारखं होतं. हां पण एक गोष्ट मात्र वेगळी. स्वच्छतेच्या बाबतीत अमेरिकेमधली शिस्त होती. पुजार्यानी केळं नारळही दिला प्रसादाचा. ह्यानंतर मुख्य गाभार्याच्या मागच्या बाजूला एक सर्वप्रिय गोष्ट चालली होती. एक मोठा प्रशस्त हॉल होता आणि त्यात चक्क पंगती बसल्या होत्या. कार्यालयात बसतात तसे लोक हॉलभर बसले होते. फ़रक इतकाच की वाढायला कुणी नव्हतं. ह्या हॉलच्या बाहेरच्या बाजूलाच सेल्फ़ सर्विस होती. तिथे केवळ दीड डॉलरला प्रत्येकी सांबार भात, दही भात आणि tamrind राईस मिळत होता. सांबार भाताची चव खरोखर समाधान देणारी होती. छोटी छोटी मुलं "mom, this is delicious" करून घास मटकवत होती. एकूणच बालाजी पीट्सबर्गवासियांवरती प्रसन्न आहे हे दिसत होतं. नंतर मी ऐकलं की तिथे बरेच लोक तर फ़क्त जेवायला येतात. दीड डॉलर ला पोटभर सांबार राईस हे खरच आपल्या कडल्या किर्लोस्करांच्या factory मधे २ रुपयात पोटभर जेवण असं मी ऐकुन होतो त्यासारखं होतं. मला एकुण जरा तिथे गोंदावल्याची आठवण झाली. भारतात असताना दर वर्षी एकदा तरी गोंदावले फ़ेरी व्हायचीच. मिरजेपासुन १०८ की. मी. वरती हे गोंदावलेकर महाराजांचं गाव. तिथल्या सारख्या पगंगती मी कुठेच पाहिल्या नाहियेत. मिरजेची कार्यालयं प्रसिद्ध आहेत पण शे-दोनशे माणसांच्या जेवणाची management ही सोपी नसते हे मी पाहिलं आहे. पण गोंदावल्यात किती हजार लोक रोज जेवत असतील ह्याला मोजमाप नाहिये. उत्सवात तर तिथे आकडा लाखाच्या घरात गेलेला पाहिलाय. आणि हे सगळं फ़क्त भक्तांच्या दानावर चालतं. एका देवमाणसामुळे त्यांच्या नंतर शंभर वर्षांनी सुद्धा किती लोकांची पोटं भरत आहेत हे पाहून खरंच तिथे हात जोडावेसे वाटतात. पिट्सबर्ग च्या सांबार राईस साठी तेवढी गर्दी नसली तरी त्याची आठवण करून देणारी होती.
दिवसा पाहिलेलं पिट्सबर्ग पुन्हा रात्रीच्या काळोखात पहायचं होतं. संध्याकाळी माझ्या एका तिथल्या मित्राला भेटून रात्रीच्या ८.३० च्या सुमारास गाडी परत डाऊनटाऊनच्या दिशेनी घातली. दोन नद्यांपैकी एकीच्या किनार्यावरूनच आम्ही जात होतो. जसजसं संगमापाशी जात होतो तसतसं शेजारच्या पात्रात डाऊनटाऊनच्या दिव्यांची प्रतिबिंब दिसू लागली. सगळ्याच पुलांचे काठ आणि वरच्या कमानीदेखील दिव्यांनी चमकत होत्या. आम्ही थेट परत वॉशिंगटन पॉईंट गाठला. तिथे गेल्यावर जे दृश्य दिसलं त्यावरूनच बहुतेक "विहंगम" शब्द तयार झालाय असं वाटत होतं. नद्यांची दोन्ही पात्र खुलुन आली होती त्यांच्या मधल्या इमारतींच्या प्रकाशामुळे. सगळे पूल तर दोन दोन दिसत होते... एक खरा आणि त्याच्याच खाली पाण्यात. त्या संगमावरच्या कारंज्यालाही गोलाई आली होती दिव्यांची. ह्यात सकाळी न दिसलेली आणखी एक गोष्ट दिसली. संगमाच्या दुसर्या बाजूला २ बॉल स्टेडियम्स आहेत. तिथल्या एका स्टेडियम मधे बेसबॉलची मअह चालू होती. दिव्यात ते तर तळपून निघालं होतं. अगदी गच्च भरलेलं ते मैदान त्यातल्या लोकांमुळे खूप रंगीबेरंगी ही दिसत होतं. फ़ोटोंचे flashes तर क्षणाक्षणाला पडत होते. अर्धा तास तर आम्ही तिथे आरामात उभे असू ते सगळं बघत. पिट्सबर्ग मधे ना न्यू यॉर्क सारखी गडबड होती ना शिकागो सारखी फ़ारशी गर्दी. निसर्गानी मात्र आपल्या सगळ्या पाउलखुणा तिथे उतरवल्या सारख्या दिसत होत्या. रात्रीच्या १० वाजता तिथुन परतीच्या प्रवासाला निघालो. घरी येईपर्यंत पहाटेचे ४ वाजले होते. एकाच दिवसाच्या भेटीत पिट्सबर्गनी अजुनी नव्या आणि वेगळ्या आठवणी (आणि ड्राईव्हींगचा एक धडाही) गाठीशी बांधुन दिल्या होत्या. ह्या सगळ्या परत आठवताना मी स्वत:तच गेले काही दिवस दंग होऊन गेलो होतो.