निसर्गातला “फ्री सेल” आणि भुरटे चोर

Submitted by Dr Raju Kasambe on 20 July, 2019 - 01:20

निसर्गातला “फ्री सेल” आणि भुरटे चोर

“अहो तिकडे बघा ‘फ्री सेल’ लागलाय”
सौ मोठ्या उत्साहाने मला सांगते. मी बाईक सांभाळत ते होर्डिंग बघतो. अशी होर्डिंग्ज आणि पेपरातल्या मोठ्या जाहिराती बघून आम्ही अनेकदा खरेदी करायला जातो. नंतर कळते की “फ्री” काहीच नव्हते. थोडीफार सूट होती. त्या जाहिरातीत कुठेतरी ‘तारांकित’ केलेलं होतं. म्हणजे कुणी कुणाला सहज फुकट म्हणून असं काही देत नसतं. हे पुन्हा पुन्हा अनुभवून सुद्धा ‘फ्री सेल’च्या पाट्या आम्हाला भुरळ घालत राहतात.

जंगलात सुद्धा असं होतं का? सुरुवातीला जंगलात फिरायला गेलो की आपल्याला सुंदर पक्षी फुलपाखरे दिसतात. ती आपल्याला भुरळ घालतात. नंतर आपण त्याचे निरीक्षण करायला लागतो. तेव्हा कुठे आपल्याला हळूहळू अनेक गोष्टी दिसायला लागतात. उमजायला लागतात. जंगलातील झाडं-पानं-फुलं पक्ष्यांसोबत, फुलपाखरांसोबत तसेच इतर झाडांसोबत संवाद साधताना दिसू लागतात. झाडांना जरी स्वतःला चालता-फिरता येत नसलं तरी आपली कामं इतरांकडून कशी करवून घ्यायची हे त्यांना चांगलंच साधलेलं आहे.

पावसाळ्यात कारवीला सुंदर निळीशार तर पावसाळ्याचा भर ओसरत आला की मुरुडशेंगेला (‘इंडिअन स्क्रू ट्री’) छान केशरी फुलं येतात. हिवाळा संपत आला की थंडीचा जोर कमी होऊ लागतो. एखादी कळ दाबल्याप्रमाणे निसर्ग आपले रूप पालटतो. अचानक हिरवळीला कळा लागते आणि सगळं जंगल कसं तपकिरी दिसायला लागतं.

तुम्ही जंगलात फिरायला आलात तर तुम्हाला वनस्पतींना लागलेली सुंदर रंगीबिरंगी फुलं दिसतील. फुलपाखरांचा पाठलाग करत असताना मला मात्र त्या विविध प्रकारच्या वनस्पतींना लागलेली सुंदर रंगीबिरंगी फुलं दिसत नाहीत त्या वनस्पतींवर लागलेल्या रंगीत ‘पाट्या’ वाटायला लागतात. त्या वाचाव्याशा वाटतात. कारवीला आलेली निळीशार फुलं, मुरुडशेंगेला आलेली केशरी फुलं, घाणेरीची उग्र वास असलेले फुलांचे गुच्छ, किंवा आपल्या घरी कुंडीत असलेली पेंटसची, कॉस्मोसची, इक्झोराची विविधरंगी फुलं!! काय बरं लिहिलं असेल ह्या फुलांवर?

खरं तर, ही फुलं म्हणजे जणूकाही निसर्गातील ‘जाहिरातीचे होर्डींग्जच’ असतात. ह्या प्रत्येक झाडावर, वेलीवर, फुलपाकळ्यांच्या ह्या भडक रंगात लिहिलेले असते ‘सेल... सेल...फ्री सेल”. जंगलात शेकडो वृक्ष लता, वेली, झुडुपे असतात. पण सर्वच ठिकाणी हा ‘सेल’ लागलेला नसतो. तो सिझनल असतो. ऋतूमानाप्रमाणे लागतो. बदलत्या ऋतूमानाप्रमाणे झाडांनी केलेली ही भडक रंगातली निसर्गाच्या भाषेतील जाहिरात इवल्या फुलपाखरांना, पक्ष्यांना, कीटकांना बरोबर वाचता येते. उमगते.

आपसूकच त्यांचे पाय, पंख तिकडे पळायला, उडायला लागतात. कसला बरे सेल असतो ह्या झाडांवर? बहुतेक झाडांना वर्षातून एकदाच बहर येतो. काही झाडांना वसंतात, काहींना ग्रीष्मात, तर काहींना वर्षाऋतूत. झाडं फुलांनी लदबदुन जातात. उन्हाळ्यात फुलणाऱ्या झाडांची तर संपूर्ण पालवी गळून पडते. लग्नाळू वर वा वधु सजावी तशी ही झाडं भडक रंगाच्या फुलांनी सजतात. उन्हाळ्याच्या उष्णतेमुळे इतर बहुतेक वृक्ष वेलींनी पालवी त्यागलेली असते. त्यामुळे एकंदरीत तपकिरी असलेल्या दृश्यात ही भडक फुलांची जाहिरात पक्षी-फुलपाखरांना नजरेत भरते.

तसे बघितले तर झाडांना बोलता येत नाही. त्यांना आपल्यासारखी भाषा नाही. मग त्यांना कुठला संदेश द्यायचा असेल तर ते कसे देत असतील?
मग ही रंगीत फुलांची कल्पना त्यांना सुचली असावी. रंगीत फुलांद्वारे हा मूक संदेश संपूर्ण जंगलात पसरतो. ह्या झाडावर मोफत मधुरस मिळतोय!! तिकडे लाल, केशरी फुलं लागली आहेत ना ...तिकडे! फ्री... फ्री... फ्री!! मग काय...जंगलातील साऱ्या पक्ष्यांची, फुलपाखरांची हा मोफतचा मधुरस चाखायला भल्या पहाटेपासूनच वर्दळ सुरु होते. एका फुलावरून दुसऱ्या फुलावर. एका झाडावरून दुसऱ्या झाडावर. मस्त मोफतची ‘पार्टी’ करीत पक्षी, फुलपाखरे पळापळ करीत राहतात. भराऱ्या घेत भिरभिरत राहतात.

ह्या ‘मोफत’ची खाऊगिरी करणाऱ्या पक्ष्यांना, फुलपाखरांना माहित नसते की हा जो ‘सेल’ लागलाय तो खऱ्या अर्थाने ‘फ्री’ नाही. तर झाडं ह्या मधुरसाच्या मोबदल्यात त्यांच्याकडून काम करवून घेतायत. आता पक्ष्यांना, फुलपाखरांना, कीटकांना कुठले काम सांगणार ही झाडं? तर, झाडं पक्ष्यांना काम सांगतच नाहीत मुळी. ते त्यांच्याकडून करवूनच घेतात.

वनस्पतींनी आपल्या फुलांची रचनाच (आणि रंगच) मुळी अशी करवून घेतली आहे की पक्षी किंवा फुलपाखरू मधुरस चाखायला आले की त्याच्या फुलातील परागकण पक्षी किंवा फुलपाखरांच्या अंगाखांद्यावर चिकटतील. मग ही परागकणांची डाक आपसूकच एका फुलावरून दुसऱ्या फुलावर पोहोचवली जाते. अगदी ती घेऊन जाणाऱ्या जीवाला त्याची विशेष जाणीवसुद्धा होऊ न देता! तर काय की, झाडं आपला कार्यभाग उरकून घेतात. पुंकेसरातील परागकण दुसऱ्या फुलातील स्त्रीकेसरामध्ये पोचलेले असतात. परागीभवनाची प्रक्रिया पूर्ण होते. वनस्पती, झाडं स्वतः चालून जाऊ शकत नाहीत म्हणून त्यांनी स्वतःच्या जनुकांचा प्रसार करण्याची ही क्लुप्ती शोधून काढली.

झाडांना फुलांमधील परागीभवनाची प्रक्रिया अर्थात फलन झाल्याचे लगेच कळते. ज्या फुलातील परागीभवनाची प्रक्रिया पूर्ण झाली असते त्या फुलाच्या पाकळ्यांचा रंग फिक्का पडतो. एकदोन दिवसात पाकळ्या गळून पडतात. अर्थात ‘फ्री सेल’ बंद झालेला असतो. त्या फुलात आता कुठलाही मधुरस शिल्लक राहत नाही. खरे म्हणजे आता फुकटचा मधुरस वाटायची आवशकता नाही हे त्या फुलाला कळलेले असते. शंकासूर तसेच कितीतरी प्रकारच्या फुलांची रचना फुलपाखरांच्या अंगावर परागकण कसे चिकटवता येतील ह्या दृष्टीने केलेली असते. म्हणजे मधुरस एकदम आतल्या भागात आणि परागकण मात्र फुलाच्या बाहेर प्रवेशव्दारात!!

उन्हाळ्यात पळस, पांगारा, काटेसावर (शाल्मली), बहावा (अमलताश) आदी वृक्ष भडक रंगीत फुलांनी सजतात. अशा फुलांवर साळुंकी (कॉमन मैना), भांगपाडी मैना (ब्रॅम्हीनी मैना), बुलबुल (रेड-व्हेंटेड बुलबुल), पोपट (पॅराकीट), कोतवाल (ड्रोंगो), दयाळ (मॅगपाय रॉबिन), सातभाई (बबलर), भोरडी (रोझी स्टार्लिंग), शिंजीर (सनबर्ड), कावळे (हाउस क्रो, जंगल क्रो), वटवट्या (अॅशी प्रीनिया), शिंपी (टेलरबर्ड), रामगंगा (टीट), चष्मेवाला (व्हाईटआय) सुतार (वूडपेकर), रानचिमणी (यलो-थ्रोतेड स्पॅरो), सुगरण (विव्हर) असे कितीतरी प्रकारचे पक्षी भेट देतात. त्यांची झुंबड उडते. मधुरसाच्या मोबदल्यात नकळत ते परागकणांची डाक वाहून नेतात.

टेकोमा तसेच बेशरमीला सुद्धा सुंदर निळी फुलं लागतात. त्यांना परागीभवन घडवून आणू शकणाऱ्या पक्षी-फुलपाखरांना आकर्षित करून घ्यायचे असते. आणि त्यांची ही रंगीत फुलांच्याद्वारा केलेली जाहिरातबाजी यशस्वीसुद्धा होते. पण सर्वच फुलांची रचना सर्वच पक्ष्यांच्या दृष्टीने योग्य असेल असे नाही. पक्षीप्रजातीतील आणि वनस्पतीतील वैविध्यामुळे मग काही मजेदार गोष्टी निसर्गात घडतात. शिंजीराला सुद्धा मधुरस खूप प्रिय. नव्हे तेच त्याचे प्राथमिक खाद्य. पण अनेक फुलांची लांबी त्याच्या चोचीच्या लांबीपेक्षा जास्त असते. म्हणजे फुलाच्या पाकळ्यांची मिळून बनलेली पुंगळी त्याला अगदी बुडाशी असलेल्या मधुरसापर्यंत पोहोचू देत नाही. मग काय, हुशार शिंजीर (सनबर्ड) चोरी करतो. आपल्या अनुकुचीदार चोचीने पाकळ्यांचा मिळून बनलेल्या पुंगळीच्या बुडाशी छिद्र करतो आणि सरळ मधुरस शोषून घेतो. त्यामुळे फुलाचे नुकसान होते. मधुरसाच्या मोबदल्यात त्याने करावयाचे काम घडत नाही. शिंजीर मधुरसावर ‘डल्ला’ मारून भुर्र उडून जातो. त्याची ही चोरीची क्लुप्ती सर्वच फुलांवर चालत नाही. अनेक वनस्पतीची फुलं त्याच्यासाठी अगदी योग्य असतात आणि त्याच्याकडून परागकणांची डाक वाहून घेतात. बर ह्या चोरट्यांची संख्या निसर्गात कमी नाही. शिंजीरासारख्या (सनबर्ड) पक्ष्यांनी फुलाच्या बुडाशी केलेल्या छिद्राचा फायदा उचलून विविध प्रजातीच्या माशा, मधमाशा, गांधीलमाशा, पतंग सुद्धा मधुरसाची चोरी करतात. भारतात आढळणाऱ्या शिंजीर पक्ष्यांसारखा भासणारा अमेरिकेतील गुंजनपक्षी (हमिंगबर्ड) मधुरस खाणारा पक्षी म्हणून सर्वांना परिचित आहे. हा पक्षी सुद्धा मधुरस चोरट्यांच्या (नेक्टर रॉबर) यादीत ‘मानाचे’ स्थान मिळवून आहे.

अशी मधुरसाची चोरी होऊ नये म्हणून झाडांनी सुद्धा उपाय शोधले आहेत. काही झाडांनी पाकळ्यांच्या बुडाजवळच्या पानांची जाडी वाढवली आहे किंवा त्याची चव कडवट केली आहे. काहींनी केवळ एकच दिवस फुलं उमलायचा उपाय शोधला तर काहींनी मधुरसातील गोडवाच कमी करून टाकला. एकंदरीत काय शक्कल लढवून काम करवून घेणे, मोबदला वसूल करवणे, चोरी करणे, चोरी होऊ न देणे, ह्या सगळ्या गोष्टी निसर्गात घडतंच असतात. ते फक्त आपल्याला वाचता यायला हवं.

डॉ. राजू कसंबे,
बी-२०५, त्रिमूर्ती अपार्टमेंट,
बोरकर गल्ली, टिळक नगर,
डोंबिवली (पूर्व), जि. ठाणे
प्रकाशित: आपलं पर्यावरण, ठाणे

Group content visibility: 
Use group defaults

खूप छान, माहिती पुर्ण लेख. डॉक्टर साहेब वनस्पतींविषयी, पक्षी फुलपाखरे याविषयी आपणास चांगली वैज्ञानिक माहिती आहे. माझा एक प्रश्न आहे. कृपया उत्तर द्या. वनस्पती पर परागी आहेत तर काही स्वपरागी ( self pollinated) आहेत असे का आणि सगळ्या वनस्पती स्वपरागी का नाही बनल्या. तसेच काही पाने खोड यांच्या पासून ही multiply होतात हे कसं काय?

स्वपरागणणाचे अनेक फायदे आहेत. जसे की जनुकीय शुद्धता टिकविणे. दुसर्‍यावर परागणणासाठी अवलंबून राहण्याची आवश्यकता नाही. पण विषय मोठा असल्यामुळे विकिपीडिया ची लिंक देतो.

https://en.wikipedia.org/wiki/Self-pollination

धन्यवाद सर. मला म्हणायचं होतं की सर्व वनस्पती स्व परागी का बनल्या नाहीत. उत्क्रांती मध्ये वनस्पतींनी अनुकुलन करताना हे बदल का झाले असावे.

मस्त माहिती आणि तीही मनोरंजनात्मक मांडलेली.

शिंजिर पक्षी अशी चोरी करतो हे माहीत नव्हते.

वाह वाह, फुलांसारखाच हळुवार फुलवलाय लेख, फारच सुंदर, शैली खूप सुरेख, फ्री सेल ची उपमा अगदी चपखल बसलीये, मस्तच!!!

लेख आवडला.
वनस्पतींसमोरचा एक मोठा प्रश्न म्हणजे परागीभवन करणारे कीटक वा अन्य प्राणी केवळ आपल्याच फुलाच्या मधावर अवलंबून असले पाहिजेत. नाहीतर ते कुठल्याही फुलांवर जातील आणि असा आंतरजातीय विवाह वनस्पतींमधे शक्य नाही! त्यामुळे अनेक फुले काही मध असा ठेवतात की विशिष्ट कीटक वा अन्य जीवच तो खाऊ शकतील. काही ऑर्किडमधे असे सुपर स्पेशलायझेशन आहे. कित्येक लाख वर्षे उत्क्रांती होऊन कीटक आणि फुले असे बदलू शकले हे फारच आश्चर्य आहे.
मानव हा केवळ विद्युतचुंबकीय लहरींपैकी तांबडा ते जांभळा इतका मर्यादित प्रकाश बघू शकतो. काही कीटक अतीनील वा अल्ट्रा व्हायोलेट किरणेही बघू शकतात. त्यामुळे काही झाडांची फुले आपल्याला पांढरी दिसतात. पण काही कीटकांना त्यातील अतीनील किरणात दिसणारे विविध रंग आकर्षित करतात.
जुने जग (युरोप, आशिया) व नवे जग (अमेरिका) ह्यात अनेकदा एकमेकांशी संबंधित नसणार्‍या (किंवा खूप दूरचे नाते असणार्‍य) वनस्पती आणि कीटक एकाच प्रकारे उत्क्रांत होतात. जसे हमिंग बर्ड (नवे जग) आणि सन बर्ड (जुने जग).

लेख आवडला!
शेंडेनक्षत्र, माहितीपूर्ण प्रतिसाद!

वनस्पतींना भावना असतात हे महान शास्त्रज्ञ जगदिश चंद्र बोस यांनी सिद्ध केले आहे. भावना आहेत म्हणजेच बुध्दीही असेलच. प्रत्येक स्पेसीजचं गृहित कार्य म्हणजे आपलीच संख्या वाढली पाहिजे.पण निसर्ग त्यावर अनेक प्रकारे नियंत्रण ठेवतो. अन्नसाखळीत एक सजीव इतर सजीवांना खातो, काही भागच खातो, किंवा आधारावर जगतो.
सरांनी रंजकतेने हे सर्व मांडले आहे. विज्ञान अशाच भाषेत शिकवलं गेलं पाहिजे, म्हणजे अगदी कुणालाही
रहस्यकथा वाचल्याचा आनंद मिळेल आणि लपलेले सत्य कळून येईल.

मस्त लेख! फ्री सेलची कल्पना सुरेख. थोडा आटोपशीर केल्यास आणखी मजा येईल.
शिंजिर पक्षाची चोरी आणि शेंडेनक्षत्र यांनी दिलेली माहितीसुद्धा रोचक आहे.
चक्रम माणूसने विचारलेला प्रश्न मला बऱ्याच वेळा बऱ्याच वेगवेगळ्या प्राणी, पक्षी, वनस्पतींच्या बाबत पडतो. मोर आपल्याला भारी सुंदर दिसतो पण त्या पिसार्यामुळे त्याला उडता येत नाही. म्हणजे मला माहित आहे की लांडोरीला आकर्षित करण्यास पिसारा वापरला जातो. पण त्यासाठी दुसरे काही नाही करता आले असते का? हॉर्नबिलचा चोचीवरचे शिंग काय उपयोगाचे असते. वगैरे वगैरे...
पण हे खरे की सगळे एकाच प्रकारे उत्क्रांत झाले असते तर पृथ्वीवर राहणे एकूण कंटाळवाणे झाले असते हे खरे Happy

हॉर्नबिलचा चोचीवरचे शिंग काय उपयोगाचे असते. वगैरे वगैरे...,,,या प्रश्नाचे उत्तर मी हल्लीच कुठे तरी वाचलंय, घरट्याची भिंत फोडून काढण्यासाठी असा काहीतरी उपयोग आहे

हॉर्नबिल च्या शिंगाचा नेमका उपयोग काय ह्याचे नेमके उत्तर माहिती नाही. अनेक उत्तरं आहेत. पण कुठलेही 100% सिद्ध झालेले नाही.

#परागीभवन #pollination
आपण हौशीने भाजीपाला लागवड करण्याचा बरेचदा प्रयत्न करतो. झाडाला फुल येतात बरेचदा फुलाखाली छोटासा फळाचा आकार ही दिसतो पण नंतर मात्र हे छोटेसे फुल असलेले फळ पिवळे पडून गळून जाते. आपल्याला त्याचे कारण कळत नाही आणि नाराज होऊन आपण त्याचे प्रयत्न सोडून देतो. फळधारणा होण्यासाठी नर फुलातील परागकण मादी फुलावर जाऊन पडणे महत्वाचे असते त्या शिवाय फळधारणा होणे शक्य नाही. त्यातील दोन प्रकार आपण समजून घेऊया.

Self pollinating vegetables
1)या प्रकारच्या भाज्यांमध्ये नर आणि मादी फुल वेगवेगळे नसते. एकाच फुलात नर आणि मादी भाग असतो.
2)याचे परागीभवन होणे अत्यन्त सोपी असते. या करता परागीभवन करणाऱ्या मधमाशा फुलपाखरं किंवा अन्य कीटकांची आवश्यकता नसते
4) टोमॅटो, भेंडी, शिमला मिरची, मिरची, वाटाणा, तोंडली, शेंगावर्गीय भाज्या ही याची उदाहरण आहेत
5) यात जर स्वतःहुन परागीभवन होऊन फळधारणा होत नसेल तर फुल असलेली फांदी हळुवारपणे हलवावी किंवा त्यावर टिचकी मारावी त्यामुळे पराग कणांचे स्थलांतर होऊन परागीभवन होण्यास मदत होईल

Cross pollinating vegetables
1) यात नर आणि मादी फुल हे वेगवेगळे असते.
2)मादी फुला च्या देठाशी छोटासा फळाचा आकार दिसतो त्यावरून ते मादी फुल आहे ओळखावे. हे फळ नसून त्या मादी फुलांचे अंडाशय असते.
3) ज्या फुलांच्या देठाशी फळाचा आकार नसतो ते नर फुल समजावे. यातील परागकण उडून मादी फुलावर जाऊन पडल्याशिवाय फळधारणा होत नाही.
4) याचे परागीभवन होण्यासाठी मित्र कीटक आवश्यक असतात जे या फुलावरून त्या फुलावर मध घेण्यासाठी बसताना त्यांचा पायाला नर फुलांचे परागकण चिकटून ते मादी फुलावर जाऊन पडतात आणि परागीभवन होऊन फळधारणा होते. या परागीभवनात वारा सुद्धा बरेचदा मदत करतो.
5) कारले, दोडके, पडवळ, दुधी ही क्रॉस पोलीनेशन होणाऱ्या भाज्यांची उदाहरणे आहेत.
6) किटकांची संख्या कमी झाल्याने परागीभवन न झाल्याने बरेचदा फळधारणा होत नाही अश्या वेळी आपण हाताने परागीभवन करू शकतो. हाताने परागीभवन कसे करावे याची माहिती खालील फोटोत मिळेल.
*सुरुवातीला या प्रकारच्या झाडाला/वेलीला फक्त नर फुल येतात मग हळूहळू मादी फुल यायला सुरुवात होते त्यामुळे वाट पहावी*
*नैसर्गिकरित्या फळधारणा होण्यासाठी मधमाश्या फुलपाखरे अश्या मित्र कीटकांना आकर्षित करणारी झेंडू, मोहरी, शेवंती अशी फुलझाडे जवळपास लावावीत*
#Samidha_ekbote_kokane ताई,यांची पोस्ट

माझ्या माहितीनुसार निसर्ग हा स्वयं परागीभवन टाळण्याचा प्रयत्न करतो. म्हणजे ज्या वनस्पती वा जे प्राणी असे करत आले आहेत तेच लाखो वर्षांच्या स्पर्धेत पुरुन उरले आहेत. स्वयं परागीभवनामुळे पुढच्या पिढीत नवे गुण येत नाहीत. नवे गुण आले नाहीत तर रोग, जंतू, किडे, अन्य प्रतिस्पर्धी ह्यांच्याशी चालणारा संघर्ष वनस्पतीला वा प्राण्याला सहज नष्ट करु शकतो म्हणून एका फुलाचे परागकण दुसर्‍या झाडाच्या स्त्रीकेसरावर जाऊन पडावेत ह्याकरता प्रत्येक वनस्पती अनेक प्रयत्न करत असते.
स्वयं परागीभवन हा सगळ्यात शेवटचा उपाय असतो अशी माझी माहिती आहे.

असहमत. मला वाटते गहू तांदूळ ही सेल्फ पॉलिनेटिंगच पिकं आहेत. रोग,कीड प्रतिकारशक्ती ही परागीभवनाने नाही तर अनुकुलन करताना जे बदल होत असतात त्याने मिळत असावी. नाहीतर सिताफळासारख्या वनस्पतींनी परागकण अदलाबदल करून वनस्पती विषारी बनू शकल्या असत्या. हे उदाहरण म्हणून सांगितले आहे.

हे हे हे भुरटे चोर भारियत!
लेख आवडला.

> जुने जग (युरोप, आशिया) व नवे जग (अमेरिका) ह्यात अनेकदा एकमेकांशी संबंधित नसणार्या (किंवा खूप दूरचे नाते असणार्य) वनस्पती आणि कीटक एकाच प्रकारे उत्क्रांत होतात. जसे हमिंग बर्ड (नवे जग) आणि सन बर्ड (जुने जग). > जुने जग आणि नवीन जग शब्द का वापरले आहेत? एकमेकांपासून पूर्ण आयसोलाटेड असलेल्या भूभागात म्हणलं असतं तरी चाललं असत ना? म्हणजे वनस्पती आणि पक्षी-प्राणी सहज मायग्रेट होऊन, एकमेकांत ब्रिडींग करायची शक्यता अजिबात नसूनही सारख्याच रीतीने उत्क्रांत होतात...

मस्त! सेलची कल्पना आवडली. काही फोटो डकवले असते तर आणखी छान वाटले असते+111
बाकी प्रतिसादही माहितीपूर्ण..असे अजुन लेख वाचायला आवडतील

Pages