व्यक्तिचित्रण स्पर्धा - हायझेनबर्ग - 'बोहेमियन राप्सडी'

Submitted by हायझेनबर्ग on 15 September, 2018 - 20:57

'ती आली, त्यांनी पाहिलं आणि ते हसले' फॉल सेमिस्टरपासून सुरू झालेल्या आमच्या फिलॉसॉफी क्लासचं हे एका वाक्यातलं वर्णन!

एव्हाना रंगीबेरंगी फॉल सीझन संपून पांढर्‍याफटक हिवाळ्याने माझ्या शहराला - इथकाला आणि आमच्या युनिवर्सिटीला कह्यात घेतले होते. जणू शरदाचे सप्तरंग शिशिराने अलगद आपल्या पांढर्‍या बर्फात गोठून ठेवावेत आणि मग मन भरले की ते वसंताच्या हवाली करून निघून जावे. मला नेहमी वाटे....आमच्या ईथकातला शरद ऋतू म्हणजे अगदी एखाद्या मुरलेल्या चित्रकारासाराखा... सुबक आकारांमध्ये मोजून मापून रंग भरणारा....आणि रंगांच्या छटा एवढ्या अगणित की बस्स! रंगांची ती ऊधळण पहातच रहावी.....शिशिर मात्र एखाद्या विक्षिप्त म्हातार्‍या चित्रकारासारखा....कॅनव्हासवर सफेद रंगाचा वॉश चढवायचा आणि रंग भरायची वेळ आली की ब्रँडीचा ग्लास घेऊन फायरप्लेसच्या बाजूला आरामखुर्चीवर पूर्ण दिवस डुलक्या काढत बसायचे....आणि वसंत.....तो एखाद्या तरूण, नवख्या चित्रकारासारखा.... चित्र रंगवणे राहिले बाजूलाच पण वेंधळेपणाने सगळे रंगच कॅनव्हासवर ईथे तिथे सांडून ठेवायचे. काहीका असेना, तिघेही चित्रकार मला अतिशय प्रिय होते.....आणि त्यांच्या एवढेच प्रिय होते माझे छोटेसे शहर - ईथका. मला जर कोणी ईथका बद्दल माझ्या भावना लिहायला सांगितल्या असत्या तर मी, होमरने ओडीसी मध्ये आपल्या मातृभूमीच्या - ईथकाच्या आठवणीने व्याकूळ झालेल्या ओडिसियसच्या भावना रंगवतांना जितके खंड लिहिले त्यापेक्षा कांकणभर जास्तच लिहिले असते.

शिशिराच्या विक्षिप्त म्हातार्‍याने ईथकावर बर्फाचा व्हाईटवॉश दिल्यानंतर जसा ईथकाने वॉर्डरोब बदलला तसा आमच्या क्लासने देखील. फॉलच्या महिन्यांपर्यंत रंगीबेरेंगी दिसणारा माझा पूर्ण क्लास अचानक रंग ऊडून काळ्या, करड्या रंगाच्या लोकरीच्या गुंडाळ्यांमधे गुरफटून बसल्यासारखा दिसू लागला. जिकडे पहावे तिकडे पांढर्‍या बर्फावर ऊबदार, काळ्या रंगांच्या लोकरीच्या गुंडाळ्या अचानक पाय फुटून ईकडेतिकडे फिरू लागल्यासारखे वाटू लागले. सर्वदूर पसरलेल्या बर्फाच्या थरांवर फुलणार्‍या रंगीबेरेंगी एस्कोबारियाच्या फुलांसारखी 'ती' सुद्धा त्या लोकरीच्या गुंडाळ्यांमधे कायम ऊठून दिसे. पण तेवढेच, एस्कोबारियाच्या वेगवेगळ्या रंगाच्या, विचित्र आकाराच्या नि रूढार्थाने ज्याला सुवास म्हणता येणार नाही अश्या विलक्षण वासाच्या फुलांसारखीच 'ती' सुद्धा....वेगळी, विचित्र आणि विलक्षण. 'ती' क्लासरूममध्ये आली की एक वाह्यात खसखस पिकलीच म्हणून समजा.... किंवा फिलॉसॉफीसारख्या घनगंभीर विषयाच्या वातावरणात कोणीतरी मजेशीर पण हिणकस शेरा मारला की समजावे 'ती' आली. खरं तर ती माझ्यासारखीच फिलॉसॉफीची ग्रॅज्युएट स्टुडंट आहे आणि माझ्या नावासारखेच तिला एक नाव सुद्धा आहे पण ह्यातला एकही तपशील महत्वाचा नाही. तिची ओळख पटण्यासाठी ह्यापैकी कुठल्याच माहितीची गरज नाही आणि ही माहिती तिच्याविषयी मत बनवायला ऊपयोगी तर त्याहूनही नाही. क्लासमधल्या सगळ्यांसाठी ती फक्त आहे, A peculiar case of Miss Kathereftis Spiegel a.k.a. Bohemian Rhapsody.

मी पहिल्यांदा 'कॅथरेफ्टिस स्पीगल' नाव ऐकले तेव्हा मला वाटले हे कसले विचित्र नाव? नाव ऐकता क्षणीच माझ्या डोळ्यांसमोर स्नोव्हाईटच्या गोष्टीतल्या तिच्या क्रूर,कुटिल, कारस्थानी सावत्र आईचा चेहरा आला. पहिले नाव ग्रीक आणि दुसरे जर्मन पण दोन्हींचा अर्थ एकच Mirror - आरसा. म्हणून तर 'Mirror mirror on the wall.....चटकन आठवले आणि पटकन तोंडातून 'who's the fairest of them all?' निघून गेले सुद्धा. ते ऐकून 'बोहेमियन राप्सडी' एकदम चमकलीच असावी कारण तिने कधी नव्हे ते मागे वळून माझ्याकडे बघितले, पण तेवढेच. त्यानंतर पुढचे अनेक महिने पुन्हा कधीही तिने मान मागे वळवली नाही, माझ्यासाठीही नाही की अजून कोणासाठीही नाही. मग कोणी कितीही हिणकस बोलले किंवा खिल्ली ऊडवली तरीही नाहीच. ह्याचा अर्थ बोहेमियन राप्सडी कुटिल, खत्रूड आहे असा नाही. ती जर काही असलीच तर ती आहे फ्रेडी मर्क्यूरीच्या बोहेमियन राप्सडी सारखीच....गूढ, रहस्यमय आणि अनाकलनीय.

कडाक्याच्या हिवाळ्यातही बिल्कूल न बदलणार्‍या तिच्या हिप्पी कपड्यांकडे बघून मला वाटे,
अरे देवा हिला थंडी कशी वाजत नाही? ही माणूस आहे की एल्फ?
तांबूस-सोनेरी केसांच्या दोन लांब मोकळ्या वेण्या, डोळ्यांना खोलवर लावलेले लायनर, डोक्यावर गोल हेडबँड, बोटभर लांब कानातले आणि गुडघ्यापर्यंत लांबीचे फुलाफुलांचे मिडी ड्रेस? ही नेहमीच बोहेमियातल्या हिप्पींसारखे कपडे का घालते?
आणि हे कसले अंगाखांद्यांवर एकसारखे टॅटूज?
दरवेळी बोहेमियन राप्सडीचा विचित्रपणा म्हणा की वेगळेपणा माझ्या मनात शंभर विचार जन्माला घालून जाई.

कायम बोहेमियातल्या हिप्पींसारखा अवतार आणि अंगावरच्या गोंदणातून राप्सडी कवितेत असते तसे मनातल्या भावनांचे ऊस्फूर्त प्रदर्शन. भावनांचे ऊस्फूर्त प्रदर्शन म्हणजे बोलणे, गाणे, संगीत, नाच.... थोडक्यात काहीतरी आवाजाचे प्रकरण असावे ना?....चूक! क्लासमध्ये आजवर कोणीही बोहेमियन राप्सडीच्या तोंडून निघालेला एक शब्दही ऐकलेला नाही. क्लासमध्ये अनेकांना खात्री आहे तिला बोलताच येत नाही. पण मला वाटते तिला नक्कीच बोलता येते परंतू तिला कोणाशीच बोलायची ईच्छा नाहीये. जरा बारकाईने लायनरच्या मागचे तिचे डोळे न्याहाळल्यास ईतर कोणाच्याही डोळ्यांपेक्षा ते मला जास्त बोलके वाटतात, फक्त त्यांची भाषा माझ्यासाठी अगम्य होती.... अजूनतरी.

राप्सडी कितीही वेगळी, विचित्र असली तरी तिच्या त्या हिप्पी अवतारामागचे आणि त्या बंद ओठांमागचे सौंदर्य काय वर्णू...तिला बघतांना, जणू सौंदर्याची ग्रीक देवता 'अ‍ॅफ्रोडाईट' किंवा लॉर्ड ऑफ द रिंग्ज मधली 'लेडी गलाड्रिअल' पुढ्यात अवतरल्याचा भास मला सारखा होत राही. माझ्यासारख्या तरूणीलाही तिच्या सौंदर्याची भूरळ पडावी, हेवा वाटावा तर तिथे तरूणांची काय कथा? बरोबर? पुन्हा चूक! एकही तरूण राप्सडीच्या आसपास फिरकेल तर शपथ. सगळे चित्रविचित्र चेहरे करून तिच्या विचित्रपणावर हिणकस शेरे मारत राहतील नाहीतर मुद्दाम तिची वाट अडवून फिदीफिदी हसत बसतील. पण त्यांनी कितीही शेरे मारले तरी बोहेमियन राप्सडीच्या चेहर्‍यावर एकही वैतागाची रेष ऊमटणार नाही. जणू एखाद्या अदृष्य धाग्याने शिवलेल्या ओठांसारखेच तिचे कानही कोणीतरी शिसे ओतून बंद केलेले असावेत. विद्यार्थीच नाही पण आमच्या फिलॉसॉफीचे वयस्कर प्रोफेसरसुद्धा तिला क्लासमध्ये घडवून आणलेल्या चर्चांदरम्यान काहीही विचारण्याच्या फंदात पडत नसत.

बोहेमियन राप्सडी जेवढी विचित्र होती तेवढीच गूढ, चमत्कारिक आणि अनाकलनीय. म्हणूनच आम्हा सगळ्यांनाच तिच्याबद्दल एवढे प्रचंड कुतूहल वाटे की तिच्याविषयी कळणार्‍या माहितीचा एकनएक कण आपल्याला ऐकू यावा म्हणून आम्ही जीवाच्या आकांताने प्रयत्न करीत राहू. पण नुसत्या अफवांशिवाय हातात काही पडत नसे. ती जशी आहे तशी ती का आहे? ह्याबद्दल प्रत्येकाची एक वेगळी थिअरी होती.. फिलॉसॉफीचे विद्यार्थी अर्धमुर्धे सायकॉलॉजिस्ट सुद्धा असतातच. कोणी म्हणे ती एका अब्जाधीशाची अतिगर्विष्ठ मुलगी आहे तर कोणी म्हणे तिला सोशल अँग्झायटी डिसऑर्डर आहे. कोणी म्हणे तिचा बुद्ध्यांक अतिशय कमी आहे तर कोणी म्हणे ती कायम ड्रग्ज घेते. ती ब्लॅक मॅजिक करते असे म्हणण्यापर्यंतही एक दोघींची मजल गेली होती. पण माझ्या मते राप्सडी ह्यापैकी कोणीही नव्हती. मला वाटे असे नुसते पोकळ अंदाजांचे ईमले बांधून तिच्या अगम्य व्यक्तीमत्वाच्या खोल डोहाचा तळ आपल्याला गाठता येणे शक्यच नाही. ती कोण आहे आणि काय आहे? हे समजून घ्यायचे असेल तर सर्वात आधी तिच्या अंगावरच्या टॅटूज चा अर्थ आपल्याला लावता आला पाहिजे. ती एका शब्दानेही बोलत नसली तरी मनातल्या भावना बाहेरच्या जगाला न सांगता सुद्धा समजण्यासाठी तिने त्या कोरूनच ठेवल्या आहेत असे मला नेहमी वाटे. माझ्या मते त्या गोंदणाचा रहस्यभेद करणे हीच एकमेव किल्ली आहे तिच्या गूढ व्यक्तीमत्वाचे कोडे ऊलगडण्याची.

पण बोहेमियन राप्सडीसारखेच तिचे गोंदणही तितकेच गूढ आणि अनाकलनीय? एक काही धागादोरा मिळेल तर शपथ. मानेवर एक ऊभी आयताकृती, दोन्ही दंडांवर वर्तुळाकार आणि दोन्ही पोटर्‍यांवर लंबवर्तुळाकार आकाराच्या नुसत्याच डिझायनर चौकटी. विक्टोरियन काळातल्या चित्रांना किंवा तसबिरींना असतात ना अगदी तश्याच....पण साफ रिकाम्या. चौकटींच्या आत ना कसले चित्र ना कोणाची तसबीर. तिच्या सुंदर चेहर्‍यासारख्याच तिच्या गोंदणातल्या चौकटीही जिवंतपणाच्या कुठल्याही खुणांच्या अभावी नक्षीदार पण ऊदास वाटत. मला अनेकदा डोकं फुटेस्तोवर विचार करूनही त्या रिकाम्या चौकटींचा अर्थ काय असावा ह्याची पुसटशी सुद्धा कल्पना येत नव्हती. कधी कधी मला माझीच लाज वाटे, मी तिच्याबद्दल एवढा विचार का करते? तिच्या बद्दल मला वाटणारे कुतूहल शमवण्याचे माझे प्रयत्न सौजन्याच्या कक्षा सोडून अट्टहासाकडे तर झुकत नाहीत ना? कधीमधी मागच्या बाकावरून तिला एकटक न्याहाळतांना तिने अचानक डोळ्यांच्या कोपरातून मला बघितले की काय असे वाटून अंगावर काटाही येत असे. पण एवढे सगळे असूनही तिच्याबद्दलचे प्रचंड कुतूहल मला काही केल्या स्वस्थ बसू देत नसे.

जसजसे दिवस जात होते तसे आजूबाजूला बोहेमियन राप्सडी असण्याची जणू सवयच होऊन गेली होती. एखादे दिवस ती दिसली नाही तर
तो पूर्ण दिवसभर चुकल्या चुकल्यासारखं वाटत राही. अजूनही कॉरिडोर मध्ये हीनकस शेरे नेमाने ऐकू येतच होते आणि क्लासरूममध्येही वरचेवर हशा पिकतच होता. पण ना राप्सडीच्या कपड्यांची हिप्पी स्टाईल बदलली ना कधी तिने तोंडातून एक ब्र सुद्धा काढला.

एकदा मात्र मी लेक्चरला ऊशीर होईल ह्या भितीने भराभर पेडल मारत नेहमीपेक्षा वेगळ्या रस्त्याने माझी सायकल दामटत असतांना युनिवर्सिटीच्या फारश्या वापरात नसलेल्या एका आडवाटेवर ऊभ्या निळ्या रंगाच्या एका आलिशान जॅग्वार मधून राप्सडीला ऊतरतांना पाहिले आणि गाडीतल्या कोणाशीतरी बोलतांना सुद्धा. काहीतरी प्रचंड आश्चर्यकारक पाहिल्यासारखे मी पेडल मारायचे विसरून विस्फारलेल्या डोळ्यांनी त्या गाडीकडे आणि तोंड ऊघडून बोलणार्‍या राप्सडीकडे बघत गाडीच्या बाजुने सावकाश निघून गेले. गाडीसमोरून जातांना पहिल्यांदाच माझी राप्सडीशी नजरानजर झाली. मी पुढे गेल्याने ती माझ्या नजरेआड होऊनदेखील अजूनही माझा पाठलाग करणारी तिची नजर मला माझ्या सायकलच्या आरशात स्पष्ट दिसत होती. पण मागे वळून बघण्याची माझी आजिबात हिम्मत झाली नाही. मी मुकाट क्लासरूममध्ये माझ्या नेहमीच्या जागेवर कोणाशीही एका शब्दानेही न बोलता येऊन बसले. माझ्या मागोमाग काही क्षणातच दारातून आत येणार्‍या राप्सडीकडे मी बघितले तर ती कधी नव्हे ते थेट माझ्याकडेच बघतांना मला दिसली. अगदी माझ्या दोन बाकं पुढे भिंतीच्या बाजूला तिच्या नेहमीच्या जागेवर बसेपर्यंत ती माझ्याकडे डोळ्यांची पापणीही न हलवता एकटक बघत राहिली. शेवटी मीच तिचे ते बघणे असह्य होऊन नजर चोरत दुसरीकडे वळवली. एव्हाना प्रोफेसर येऊन त्यांनी नेहमीसारखा एक विषय घेऊन लेक्चर सुरूही केला होता, पण मी अजूनही समोर बसलेल्या राप्सडीच्या पाठमोर्‍या आकृतीकडे आणि मानेवरच्या गोंदणाकडे टक लाऊन बघत होते.
आधी सायकलच्या आरशातून दिसणारी आणि नंतर क्लासरूममध्ये शिरतांना माझ्यावर रोखलेली नजर आठवून मला एकदम कोणीतरी आपली चोरी पकडल्यासारखे का वाटत होते कोणास ठाऊक? पण दोन्ही वेळेस राप्सडीच्या नजरेत मला ना राग दिसला ना वैताग ना भिती... दिसले फक्त ज्यातला कुठलाही भाव आजिबात वाचता येणार नाही असे माझ्या आरपार बघणारे दोन अतिशय पारदर्शी डोळे. मला वाटले माझ्या कानांमध्ये कोणीतरी हळूच खुसफुसले, 'मला माहिती आहे तू माझ्याकडे बघते आहेस, पण तुला माहिती आहे का तुला काय दिसते आहे?'. केवळ दोनच क्षण..अगदी दोनच क्षण त्या पारदर्शी डोळ्यात मी बघितले असेन, पण त्या दोन क्षणातही मला प्रकर्षाने काहीतरी खूप ओळखीचे बघितल्यासारखे वाटून गेले,
'कदाचित, मीच दूरवरून माझ्या स्वतःकडे बघते आहे.....माझ्याच नजरेत माझी नजर स्थिरावली आहे.... आरशात दिसणार्‍या माझ्या स्वतःच्या डोळ्यांत मी माझ्याच डोळ्यांनी एकटक बघत आहे.... मला काय होते आहे ते न कळून खूपच अस्वस्थ वाटत होते.... सायकलचा आरसा....ती नजर...ते डोळे...ते गोंदण....काहीतरी गारूड पडले आहे...हा जादूटोणा आहे... बोहेमियन राप्सडी चेटकीण आहे... कॅथरेफ्टिस स्पीगल....मिरर.. मिरर......who is the fairest..... who... who?'
गरगरणारे डोके मी गच्च पकडले आणि....टॅssssडा! ... तत्क्षणी माझ्या चेहर्‍यावर एक मोठ्ठे स्मित पसरले....युरेका! युरेका!.....मला राप्सडीच्या गोंदणाचे कोडे एकदम सुटलेच.
ना त्या चित्रांच्या चौकटी होत्या ना तसबीरींच्या... ते आरसे होते... नक्षीदार चौकटींचे वर्तुळाकार, आयताकृती आरसे. जणू, बघणार्‍या प्रत्येकाने त्यात आपल्या स्वतःला बघायचे आणि स्वतःलाच विचारायचे, 'Mirror mirror on the wall, who's the fairest of them all?' जर आपल्याच आतून ऊत्तर आले 'You are, my dearest self' तरच आपण तिच्याशी बोलायला जायचे किंवा ती आपल्याशी बोलणार.
ह्यातला fairest चा अर्थ, सगळ्यात 'सुंदर किंवा गोरी' नसून 'प्रामाणिक किंवा न्याय्य' आहे हे समजायला मला चारपेक्षा जास्तं महिने लागले होते. मी who's the fairest of them all? पहिल्यांदा म्हणाले होते तेव्हा कधीही कोणाच्या शेर्‍यावर पापणी सुद्धा न हलवणार्‍या राप्सडीने चक्कं चमकून मागे वळून माझ्याकडे बघितले होते, हे सुद्धा मला स्पष्ट आठवले.
मला जणू एखाद्या चित्रमय कोड्याचे सगळे तुकडे बरोबर जागच्या जागी बसून त्यातून मिळालेल्या परवलीचा नेमका शब्दं वापरून गुहेचे बंद दार ऊघडण्याचा पहिला मंत्र मिळाल्यासारखेच वाटत होते. पण मिळालेले ते एक ऊत्तर आपल्या पोटी एक नवा प्रश्न जन्माला घेऊन आले,
'मौनाची भाषा गोंदणातून बोलण्यामागे राप्सडीच्या विचित्र वागण्याचे नेमके कारण काय असावे?'
आणि ह्या प्रश्नाचे ऊत्तर सापडल्याशिवाय मला आजिबात स्वस्थ बसवणार नव्हते. मी सध्या तरी राप्सडी आणि तिच्या गोंदणाबद्दल कोणापाशीच काही न बोलण्याचे ठरवले.

फिलॉसॉफी म्हणजे नक्की असते तरी काय? सोप्या भाषेत - मानवी ज्ञान, अस्तित्व आणि सत्यता ह्या तिघांची सांगड घालत 'मानवी आयुष्य' ह्या मोठ्या प्रश्नाच्या ऊत्तराचा तत्ववेत्त्यांनी मांडलेल्या प्रगल्भ विचारांच्या अभ्यासातून घेतलेला मागोवा. फिलॉसॉफीच्या अभ्यासाने मला - विचारमंथनांतून प्राप्त झालेल्या ज्ञानातून समाजमंथन करणारा मार्क्स दाखवला, फ्रेडरिक नीझ्चा सारखे, स्वतःलाच प्रश्नांच्या ऊल्कावर्षावाखाली ऊभे करत 'आपल्या अस्तित्वावर' खोलवर विचार करण्यास भाग पाडले आणि सॉक्रेटिससारखे न ऊकललेल्या प्रश्नांचा ऊत्सुकतेने ऊत्तर सापडेपर्यंत पाठलाग करण्यास शिकवले.
त्याच ऊत्सुकतेपोटी मी अनेकदा लेक्चर संपल्यावर राप्सडीचा त्या आडवाटेवर वाट बघत थांबलेल्या जॅग्वारपर्यंत लपतछपत पाठलाग केला. पण त्यादिवशी झाली तशी माझी आणि तिची नजरानजर पुन्हा कधी झाली नाही. राप्सडी राहते कुठे? हे मला नक्की माहित नव्हते पण आमच्या छोट्याश्या युनिवर्सिटी टाऊनच्या आसपास जॅग्वार बाळगू शकणार्‍या लोकांचे छोटेखानी अपस्केल नेबरहूड तसे एकच आहे ह्याची मला थोडी कल्पना होती. मी तिथूनच राप्सडीच्या घराचा शोध घ्यायला सुरूवात करण्याचे ठरवले. आडवाटेने पुढे जाऊन जॅग्वार कुठला रस्ता पकडते ह्याचा मला साधारण अंदाज होताच. बर्फाने आठवडाभर ओढ दिलेल्या एका रविवारी मी माझा हिवाळी सायकलिंग गीअर चढवून सायकल दामटत त्या अपस्केल नेबरहुडात फेरी मारायला निघाले. मला आतून खरे तर खूप विचित्र वाटत होते, ही कसली अजब ओढ? हेतूपुरस्सर पाठलाग करणे? आपण कुतूहल शमवण्यासाठी कोणाच्या तरी मागावर जात आहोत? माझेच मन मला खात होते. शेवटी 'हा शेवटचा प्रयत्न' म्हणत मी माझ्या मनाताला नैतिक-अनैतिकतेचा झगडा तूर्तास बाजूला ठेवला आणि सायकलला टांग मारली.

नेबरहुडातल्या एका टुमदार घराच्या ड्राईव-वे मध्ये पार्क केलेली ती निळी जॅग्वार शोधायला मला आजिबातच कष्ट पडले नाही. मागच्या काचेवर डाव्या कोपर्‍यात चिटकवलेले एका सोनेरी केसांच्या मॉडेलचे चंदेरी ड्रेसमधले चित्र मी झटकन ओळखले. युनिवर्सिटीजवळच्या आडवाटेवर ऊभी असतांना ते चित्र मी अनेकदा बघितले होते पण राप्सडी सोडून त्याबद्दल विचार करावा असे मला कधी वाटले नाही. ह्यावेळी मात्र घरासमोरून जातांना सावकाश पेडल मारत ते चित्र मी नीट निरखून पाहिले. चित्र बघून काहीतरी जुने, पुराणे पुसटसे आठवल्यासारखा भास होत राहिला. मला वाटले ते चित्र मी ह्याआधीही नक्कीच कुठेतरी बघितले होते, कुठल्यातरी मासिकात? कदाचित माझ्या लहानपणी? चित्राचा अजून विचार करू जाता मला माझी पुसटशी आठवण गडद होत चालल्याचेही ऊमगत होते, पण ही नेमकी कशाची आठवण आहे ते आजिबात लक्षात येत नव्हते. घरासमोरून दुसरी फेरी मारतांना मी मुद्दाम पाणी पिण्याच्या बहाण्याने ड्राईव-वे समोरच सायकल ऊभी करून गॉगल लावलेल्या डोळ्यांच्या कोपर्‍यातून ते टुमदार घर न्याहाळत होते. मला हे राप्सडीचेच घर आहे आणि ती ईथेच राहते असे खात्रीशीर माहित नव्हते पण ड्राईव-वे मध्ये ऊभी जॅग्वार नक्कीच तसे सुचवत होती. माझा मेंदू अजूनही काचेवरच्या चित्राच्या आठवणीत रंग भरण्यात गुंतला असतांनाच माझे लक्ष लिविंगरूमच्या मोठ्या खिडकीकडे गेले. खिडकीमागचा पडदा सरकवलेला होता आणि समोरच्या दर्शनी भिंतीचा एक मोठा तुकडा सहजच दिसत होता. भिंतीच्या त्या तुकड्यावर मला कोणाचे तरी एक मोठे पोट्रेट लावलेले दिसले. झटकन डोळ्यांवरचा गॉगल काढून ते पोट्रेट मी नीटच न्याहाळाले. जॅग्वारच्या काचेवर चिकटवलेल्या मॉडेलचेच लाईफ साईझ पोट्रेट होते. ते मोठे पोट्रेट नुसत्या डोळ्यांनी बघताक्षणीच मेंदूला अचानक साक्षात्कार होऊन जादूची कांडी फिरवल्यासारखे माझ्या आठवणीतल्या चित्रात सगळे रंग एकाच क्षणात भरल्या गेले. जणू गुहेचे बंद दार ऊघडण्याचा दुसरा मंत्रच मला मिळाला होता.
मी मोठ्या ऊत्साहाने झपाझप सायकल मारत माझ्या डॉर्मरूममध्ये आले आणि लगबगीनं टेबलावरचा लॅपटॉप खसकन पुढ्यात ओढून गूगल सर्च केले....... 'Mirror Woman + Superhero Comics'
दुसर्‍याच क्षणी एका कॉमिक्स बुकवरच्या चंदेरी कपड्यातल्या MIRЯOR WOMAN - 'मिरर वुमन' चे चित्र माझ्या स्क्रीनवर ऊमटले. तिचा चेहरा पाहून मी आश्चर्याचा धक्का बसल्यासारखी काहीच न सुचून कितीतरी वेळ वेड्यासारखी लॅपटॉपच्या स्क्रीनकडे बघत राहिले. हे कसे शक्य आहे? 'बोहेमियन राप्सडी मिरर वुमनची हुबेहुब कॉपी? तंतोतंत तोच चेहरा, तसेच लांब सोनेरी केस, सेम टू सेम अंगकाठी आणि अगदी तसेच पारदर्शक डोळे. मला विश्वासच बसेना, बावीशी-तेवीशीच्या राप्सडीची हुबेहुब छबी आठ वर्षे जुन्या कॉमिक बुकवर कशी असू शकते?'
डोक्यात पुन्हा राप्सडीबद्दलची सगळी माहिती, सगळ्या आठवणी फेर धरून नाचायला लागल्या. पण काही केल्या कुठलेच दुवे जुळेनात. पुढचे तीन तास मी 'मिरर वुमनच्या' कॉमिक बुकची स्कॅन कॉपी मिळवण्यासाठी पब्लिशरची वेबसाईट, सुपरहीरो विषयातल्या अभ्यासू लोकांचे ब्लॉग्ज, फॅन मंडळींचे आर्काईव्ज असा ईंटरनेटचा कोपरा न कोपरा धुंडाळून काढला पण मिरर वुमनच्या त्याच त्याच चित्रांशिवाय काहीही हाती लागले नाही. मेंदूवर बराच जोर टाकूनही मला साधे माझ्या लहानपणीच्या आठवणीतून मिरर वुमनची सुपरपावर काय होती साधे एवढे सुद्धा आठवत नव्हते. 'राप्सडी आणि आरशांचा असा काय जवळचा ऋणानुबंध आहे?' ह्याचा सतत विचार करून डोके भणाणून गेले होते.
शेवटी तो ताण असह्य होऊन मन रमवण्यासाठी मी पुन्हा माझी सायकल काढून डाऊनटाऊन मध्ये भटकायला निघाले. सिटी पार्कापर्यंत पोहोचलेच होते तोच माझी नजर 'ईथका पब्लिक लायब्ररी, १९२६' च्या भल्या मोठ्या, दगडी ईमारतीवर पडली. मी धावतपळतच तीन जिने चढून लायब्ररीतला 'यंग अ‍ॅडल्ट सेक्शन' गाठला. कॉमिक बुकचे एक आख्खे फडताळ धुंडाळल्यानंतर मला एकदाचे एका कोपर्‍यात पडलेले लाल निळ्या रंगातले एक बारकेसे कॉमिक बुक सापडले - Mirror Woman and The Mass Hypnotist. मी तिथेच फतकल मांडून आधाशासारखे ते वाचायला घेतले -

न्यूयॉर्कमध्ये आरसे बनवणार्‍या एका छोट्या फॅक्टरीमध्ये, गरीब बिचारी 'कॅथी स्प्रोल' दोन वेळच्या जेवणाची भ्रांत सोडवण्यासाठी आणि आजारी आईच्या औषधांसाठी लागणारे पैसे जमवण्यासाठी दोन दोन शिफ्ट मध्ये काम करत असते. विनाकारण कॅथीचा दु:स्वास करणारी आणि तिला कायम पाण्यात पाहणारी एक पिवळ्या दातांची, लाल केसांची, जाडेली, खत्रूड अशी जर्मन फॅक्टरी वर्कर आणि तिचे टोळके कॅथीला त्रास देण्यासाठी कॅथीने मोठ्या मेहनतीने बनवलेला एक भला मोठा आरसा मुद्दाम धक्का देऊन पाडते. आरसा फुटल्याने चिडलेला फॅक्टरीचा मालक कॅथीला एकटीला रात्रीच्या तिसर्‍या शिफ्टमध्ये थांबून नवीन आरसा बनवण्याचे फर्मान सोडतो. नोकरीची नितांत गरज असलेली कॅथी निमुटपणे तिसर्‍या शिफ्टमध्ये एकटीने काम करण्यासाठी तयार होते. पण दिवसभर काम करून दमलेल्या कॅथीच्या हातून सिल्वर नायट्रेटची बादली भार न पेलवल्याने लवंडते आणि ती नखशिखांत सिल्वर नायट्रेटमध्ये न्हाऊन निघते. आरसा बनवून, झालेली सांडलवंड मोठ्या कष्टाने आवरून भल्या पहाटे घरी निघालेल्या कॅथीचा १४ व्या स्ट्रीटवरच्या अंधार्‍या गल्लीत, ड्रग्जच्या नशेत असलेला एक गुंड पाठलाग करतो. घाबरून पळणार्‍या कॅथीला गाठून शेवटी तिच्या समोरच तो गुंड हातात सुरा घेऊन ऊभा ठाकतो. कॅथीवर सुरा ऊगारून तो वार करणारच असतो, तेव्हा अभावितपणे भांबावून तो दोन पावलं मागे जातो आणि घाबरून आल्या पावली त्याच अंधार्‍या गल्लीत पळून जातो.
पळून जातांना कॅथीला त्याच्या डोळ्यातली भिती स्पष्ट दिसते. जिवंत वाचल्याच्या आनंदाबरोबरोबरच, 'आपल्याकडे असे भूत बघितल्यासारखे बघून हा गुंड का पळून गेला?' ह्याचे कॅथीला प्रचंड आश्चर्य वाटते. कुतुहलाने ती बाजूच्याच मेसी'ज दुकानाच्या काचेपलिकडे ठेवलेल्या भल्या मोठ्या आरश्यात स्वतःला बघते तेव्हा आरश्यात तिला तिचे स्वतःचे प्रतिबिंबच दिसत नाही. हा काय विचित्र प्रकार आहे ते न कळाल्याने कॅथी घरी जाऊन पुन्हा आरशात स्वतःला बघते तेव्हा तिला तिचे प्रतिबिंब अगदी नेहमीसारखेच दिसते.
नंतर पुन्हा असे खूप घाबरवणारे दोन तीन प्रसंग घडून गेल्यानंतर कॅथीला, 'भितीमुळे आपल्या शरीरात झिरपलेले सिल्वर नायट्रेट सक्रिय होऊन आपले शरीर आरशासारखे चकचकीत होते आणि समोरच्याला त्याची स्वत:चीच चित्रविचित्र प्रतिमा त्यात दिसत राहते' असा साक्षात्कार होतो. मग कॅथी न्यूयॉर्कमधल्या एका छोटेखानी स्टुडिओत लोकांना मेडिटेशन आणि माईंड कंट्रोल शिकवणार्‍या योगी असीमानंदाच्या मदतीने, प्रचंड भिती, राग, अत्यानंद अश्या टोकाच्या भावना केवळ विचारातून मनात ऊत्पन्न करण्याची कला शिकून घेते आणि हवे तेव्हा स्वतःला आरश्यात बदलण्याची सुपरपावर आत्मसात करते.
एका रात्री कॅथीला एकटे गाठून तिच्यावर हल्ला करण्याचा प्रयत्न करणार्‍या फॅक्टरीमधल्या त्या जाड्या, जर्मन बाईला समोर प्रत्येकवेळी तिची स्वतःचीच खरीखुरी, चालतीबोलती प्रतिमा दिसत राहते. स्वतःवरचेच प्रेम तिला स्वतःच्याच प्रतिमेला ईजा करण्याची परवानगी देत नाही आणि कुठलीही हिंसा घडून न येता ती हतबल होते.
मग कॅथी आपले आरसे बनवण्याचे कसब वापरून हजारो लहान-मोठ्या, वेगवेगळ्या आकारांच्या, अनेक प्रतले असणार्‍या, दोन्ही बाजुंनी आत बाहेर दिसू शकणार्‍या आरशांच्या मण्यांपासून स्वतःसाठी एक कॉस्च्यूम बनवते. बघणार्‍याला तो साधा चकाकणारा चंदेरी स्पँडेक्स कॅटसूट वाटेल पण हजारो आरसे मोठ्या खुबीने एकत्र विणून कॅथीने बनवलेला तो 'मिरर वुमन' कॉस्च्युम. कुठल्याही कोनातून कॅथीकडे बघणार्‍याला त्याच्या स्वतःचेच प्रतिबिंब दाखवतो.
पुढे जाऊन ईतर कुठल्याही सुपरहीरो कॉमिक बुकमधल्या गोष्टीप्रमाणे कॅथी आणि योगी असीमानंद, रात्रीच्या कामाची शिफ्ट संपवून घरी जाणार्‍या एकट्या दुकट्या तरूणींना संमोहित करून, त्यांचे अपहरण करणार्‍या टॉर्चर चेंबर मध्ये डांबून ठेवणार्‍या हिप्नॉटिस्टच्या मागावर निघतात. डांबून ठेवलेल्या तरूणींना नुसत्या संमोहनातून भयानक शारिरिक वेदनादायक अनुभवातून जाण्यास भाग पाडणार्‍या 'मिस्टर बुल' नावाच्या हिप्नॉटिस्टशी कॅथी ऊर्फ मिरर वुमन लढा द्यायला त्याच्या टॉर्चर चेंबर मध्ये शिरते.
संमोहनाच्या अंमलाखाली वेदनेने विव्हळणार्‍या तरूणींना पाहून मिस्टर बुल असुरी आनंद मिळवत असतो आणि दिवसेंदिवस असा आनंद मिळवण्याची त्याची तहान वाढतच असते. सुरुवातीला संमोहनातून 'बोटाला सुरीने कापले आहे' असे भासवून बोट कापल्याच्या वेदनेने कण्हणार्‍या एका तरूणीला पाहून खूष होणार्‍या मिस्टर बुलच्या छळणुकीने पुढे 'तुम्हाला साप चावला आहे', 'तुम्ही बुडत आहात' अशी जिवाची भिती घालून अनेक तरूणींचे विव्हळणे तासनतास बघत राहण्यापर्यंत गेली होती. शेवटी प्रत्येक तरूणी बेशुद्ध पडत राही पण मिस्टर बुलची त्यांच्या वेदना बघून आनंद मिळवण्याची विकृती शमत नसे.
मिस्टर बुलच्या टॉर्चर चेंबर मध्ये शिरलेली मिरर-वुमन त्याला सगळ्या गरीब बिचार्‍या तरूणींना सोडून देऊन तिच्याशी सामना करण्याचे आव्हान देते. मिरर वुमनच्या आरशांमुळे पहिल्यांदा भांबावून मागे हटणारा मिस्टर बुल शेवटी चिडून त्याची संमोहन शक्ती मिरर वुमनवर वापरून तिला वेगवेगळ्या वेदनांनी टॉर्चर करायचा प्रयत्न करतो. पण प्रत्येकवेळी आरशात दिसणार्‍या त्याच्या स्वतःच्या प्रतिमेमुळे ती शक्ती त्याच्यावरच ऊलटून तो स्वतःच त्या वेदनांनी हैराण होत राहतो आणि शेवटी मिरर वुमन समोर आपली हार कबूल करतो.
एका मोठ्या दुष्ट शक्तीशी कुठलीही मारधाड, रक्तपात न करता केवळ आरसे आणि मनःशक्ती वापरून अहिंसात्मक लढा देणारी कॅथी सगळ्या न्यूयॉर्क वासियांसाठी सुपरहीरो 'मिरर वुमन' होते.

कुठलीही हिंसा, पाठलाग, ईमारतींची पडझड आणि अफलातून मारधाडीचे प्रसंग नसलेले ते कॉमिक बुक पुढचा भाग काढण्याएवढे कुठल्याही वयोगटातल्या वाचकांच्या पचनी पडले नसणारच ह्याची मला खात्री होती. मी माझ्या लहानपणी पहिल्यांदा ते वाचले तेव्हाही मला ते फारच कंटाळवाणे वाटले होते. चंदेरी कॉस्च्युम मधल्या मिरर वुमनची पुसटशी आठवण सोडून बाकी सगळे नाट्य चटकन विस्मृतीत सुद्धा गेले. प्रत्येक सुपरहीरो कॉमिक बुक एका साध्या सोप्या फिलॉसॉफीकल विचाराच्या बैठकीवरच बेतलेले असते, हे मला पक्के ठाऊक होते. मिरर वुमन कॉमिक सिरिज कदाचित व्यावसायिकदृष्ट्या फार यशस्वी झाली नसावी, पण आज मला त्यातली फिलॉसॉफी ईतर कुठल्याही सुपहीरोच्या फिलॉसॉफीपेक्षा प्रचंड भावली होती. वयात येणार्‍या मुलांना हिंसेच्या ऊदात्तीकरणापासून लांब ठेवणारा, आरश्याच्या प्रतिकातून, वाईट वागणार्‍या प्रवृत्तीला आत्मपरिक्षण करण्यास भाग पाडणारा संदेश लेखकाने किती खोलवर विचार करून दिला असावा ऊमगून मला लेखकाच्या वैचारिक प्रगल्भतेबद्द्ल प्रचंड आदर वाटला.

सहज कुतूहल म्हणून मी कॉमिक बुकच्या मागच्या कवरवर लेखकाचे नाव पहावे म्हणून ते पलटले....., 'मिस. कॅथी स्पीगल'

नाव वाचून मला खरं तर धक्का वगैरे बसायला हवा होता पण तो बसण्याआधीच एक मोठा सुस्कारा सोडत मी कितीतरी वेळ शांत बसून राहिले. ज्या वयात मी ते कॉमिक बुक पहिल्यांदा वाचले त्यावेळी मला पुसटशी सुद्धा कल्पना नव्हतीकी ते एका माझ्याच वयाच्या मुलीने लिहिलेले आहे, जिला भविष्यात मी प्रत्यक्ष भेटणार आहे. राप्सडीविषयी मला पडलेल्या दुसर्‍या प्रश्नाचे ऊत्तर 'राप्सडीने असे वागण्याचे नेमके कारण काय असावे?' बहूतेक मला सापडले होते.
आईने ज्यावेळी हे पुस्तक माझ्या हातात दिले त्यावेळी मी हायस्कूलमध्ये एका विचित्र आणि अतिशय त्रासदायक परिस्थितीतून जात होते -Bullying - छळवणूक!.
'कोणी विनाकारण आपला तिरस्कार करते आहे आणि आपल्या छळवणुकीतून आनंद शोधू पहाते आहे' ह्या विचारांनी त्यावेळी बराच काळ सैरभैर झाल्याचेही मला आठवत होते. ज्यांना मित्र म्हणावे अशा आपल्याच आजूबाजूच्या मित्रमैत्रिणींनी आपल्याला गुलामांसारखी तुच्छतेची वागणूक द्यावी, आपली हेटाळणी करावी ही भावना मनाला किती डागण्या देणारी असते हे मी अनुभवले होते. आपल्यासारख्याच मुलांच्या ग्रूपमध्ये आपल्याला थारा नाही, आपले अस्तित्व नाकारले जात आहे हा विचार मन आणि मेंदू असे काही पोखरून काढतो की आपण आपले अस्तित्व हरवून बसतो. छळवणुकीतून मिस्टर बुल सारखा असूरी आनंद मिळवण्यासाठी आपलेच समवयस्क किती टोकाला जाऊ शकतात हेदेखील मी स्वतः अनुभवले होते.

मला वाटते, राप्सडीने सुद्धा हायस्कूलमध्ये असतांना हे सगळे सहन केले असणार. तिच्या वेगळेपणामुळे ईतर मुला-मुलींकडून तिची नक्कीच छळवणूक झाली असावी. नकळत्या वयात तिरस्कार, अपमानाच्या नकारात्मक भावनांनी पोळलेली राप्सडी आता कळत्या वयातसुद्धा अजूनही जुन्या त्रासदायक आठवणीत होरपळत असावी. आयुष्याच्या सर्वात नाजूक, असुरक्षित टप्प्यावर मिळालेल्या कटू अनुभवांमुळे आपल्या क्लासमेट्सशी ती आजही जुळवून घेऊ शकत नाही. लहानपणी जिथे मैत्रीचे नाते फुलायला हवे होते तिथे हेटाळणी, दुस्वास, खिल्ली, अपमान, अवहेलना वाट्याला आल्याने कदाचित पुन्हा मैत्र जमवण्यासाठी, मित्रांवर विश्वास टाकण्यासाठी लागणार्‍या निरागस भावना ती कायमच्या हरवून बसली असावी किंवा स्वतःचे अस्तित्व जपण्यासाठी, फुलवण्यासाठी आता तिला कुठल्याही मैत्र-भावनेच्या आधाराची मानसिक गरज ऊरली नसावी. पण म्हणून तिच्या मनातल्या त्या निरागस भावना कायमच्या मेल्याच असे खचितच नसावे. त्या ऊस्फूर्त भावनांना वाट करून देण्यासाठीच जसे तिने मिरर वुमनला जन्माला घातले, तसेच अंगावर आरसे देखील गोंदवून घेतले. छळवणूक असह्य झाल्याने कधीतरी मौनाच्या कोषात गेलेल्या राप्सडीने व्यक्त होण्यासाठीच जसा कॉमिक बुकचा आधार घेतला असावा तसाच गोंदणाचा सुद्धा.

राप्सडीबद्दल, तिच्या भावनाविष्काराबद्दल, तिच्या बुद्धीमत्तेबद्दल, आपले वेगळेपण जाणण्याच्या आणि जपण्याच्या तिच्या प्रयत्नाबद्दल माझ्या मनात एकाचवेळी प्रचंड प्रेम, आदर आणि अभिमानाची भावना दाटून आली.
ऊद्या जेव्हा राप्सडी क्लासरूममध्ये येईल तेव्हा सगळ्यांसमोर तिला -
Mirror Mirror by the wall, I am the fairest of them all!...... Would you like to be my friend, Mirror Woman?
असे विचारायचे ठरवून मी शांतपणे माझी सायकल घेऊन डॉर्मकडे चालू लागले.

-- समाप्त

बीटल्स आणि 'हरे कृष्णा हरे राम' च्या आठवणी जिवंत असल्यास बोहेमियन हिप्पी मुली कशा राहतात ह्याचा अंदाज लावणे अवघड वाटू नये.
पण अशा मुलींना आजिबातच पाहिले नसल्यास 'हरे गूगल हरे बिंग' करून बघा Happy

Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

आवर्जून प्रतिसाद देणार्‍या सगळ्यांना धन्यवाद.

लोकानुनय (लोकानुयय नव्हे ती माझी चूक) >> हो रे! लिहितांना मलाही विचित्र वाटत होते पण आळशीपणा केला Proud

केवळ स्टॉकिंग सारखे वाटू नये म्हणून आहे लक्षत आल्यावर एकंदरीत कंडीशनिंगबद्दल गंमत वाटली. >> स्वाती कंडिशनिंग म्हणून नाही, पण मुलगा मुलीच्या मागे म्हंटले की कथेला प्रेम, आकर्षण, पाठलाग क्रीपी वाटणे वगैरे वेगवेगळे साईड ट्रॅक वाचकांच्या डोक्यात सहजच येत राहतात. (आता हेही एकप्रकारचे कंडिशनिंगच पण ते सोशल ड्रिवन नसून मिडिया ड्रिवन आहे. ) Happy
कंडिशनिंगपेक्षाही कॉलेज्+मुलगा+मुलगी ह्याचे डेरिवेटिव पुढे जाऊन प्रेमात होणार हा नोशन नकळत वाचकाच्या डोक्यात तयार होत राहतो जे टाळणे मला महत्वाचे वाटले.

निवेदिका मिरर वुमनची कॉमिक स्टोरी लिहितांना मला सारखे..... मिनिस्टर ऑफ मॅजिक हॅरी, हर्मायनी, रॉन जेव्हा लुना लवगुडला शोधत तिच्या घरी जातात आणि फिलिक्स लवगुड समोर हर्मायानी सगळ्यांना डेथली हॅलोज चा ऊगम समजावण्यासाठी 'बीडल द बार्ड' चे पुस्तक काढून त्यातली तीन भावांची गोष्ट वाचून दाखवते........ आठवत होते.

चालू कथेतले पात्र अचानक दुसरी कथा/पुस्तक वाचायला लागते आणि ती दुसरी कथा सुद्धा आपल्या मूळ कथेतले एक महत्वाचे पात्र किंवा कथावस्तू (underplot) बनून मूळ कथेला पुढे नेते हा बर्‍याच ठिकाणी वाचलेला कॉन्सेप्ट फारच आवडला होता. तसाच प्रयत्न मी ईथे निवेदिकेच्या हातात कॅथीने लिहिले 'मिरर वुमन' चे कॉमिक बुक देऊन केला. कॉमिक बुकची स्टोरी जरूरीपेक्षा जास्त लांबली हे १००% मान्य. पण एका ऑर्डिनरी मुलीचा सुपरहीरोपर्यंतचा प्रवास कमीतकमी ओळीत बसवण्याचा आणि त्यातून कॅथीचे ईश्यूज, थॉट प्रोसेस दाखवण्याचा मी आटोकाट प्रयत्न केला होता हे ही प्रामाणिकपणे सांगावेसे वाटते.

जशी कॅथी स्प्रोल तिच्या फॅक्टरी मधल्या बुलीजशी लढण्यास असमर्थ होती तशीच लहानपणची कॅथी (राप्सडी) सुद्धा. पण बुलीजशी न भांडता मनोनिग्रहातून (माईंड कंट्रोल) स्वतःला स्ट्राँग बनवत (सुपरहीरो) कॅथी स्वतःला आत्मविश्वास देत राहते आणि कॉमिक बुकमधून स्वतःसाठी क्लोजर मिळवते.
मिररवुमनची स्टोरी कॉमिक बुक मधून काढून टीनेजर्स च्या ग्रूप ला अप्लाय केली की लहानपणची कॅथी दिसते. मिस्टर बुल वगैरे बुली गँगचा चा लीडर असू शकतो.

तो सगळा कॉमिक्सचा भाग वगैरे यातून मला बांधून ठेवायला कमी पडली. खूप विस्ताराने स्पष्टीकरण , कॉमिक्सची कथा येते तिथे माझे लक्ष उडाले. तुमच्या लेखनात मी एक सहजता अपेक्षित केली होती ती इथे नव्हती. आत्ता आता उलगड्ली वाटताना हातातून निसटली वाटणे याऐवजी ठरवून आलेला योगायोग, स्पष्टीकरण मला तितकस भावलं नाही. पण थोडं वेगळं म्हणून मजाही आली. मला काय सांगायचे आहे ते मलाच सुसंगत मांडता येत नाहीये.))))) स्वातींना मम्
पण यात मी कॉमिक्सच्या दुनियेत रमू शकत नाही हे कारण आहे माझ्यासाठी तरी.

इतके असूनही तुकड्या तुकड्यात आवडलं व्यक्तिचित्रण.

अभिनंदन हायझेनबर्ग!
या निमित्ताने एक हटके लेख वाचायला मिळाला. आणि प्रतिसाद देखील सुरेख होते.

अभिनंदन ! मतदानाचा कौल काहीही असला तरी माझ्या दृष्टीने डीझरविंग प्रथम क्रमांक याच व्यक्तीचित्रणाचा आहे.

खूप सुरेख लिहिलं आहे. काल्पनिक कॉमिक 'मिरर वुमन' आणि त्यामागचं लॉजिक उच्चच आहे. तुमच्या कल्पना शक्तीला मनापासून दाद ! लेख शेवटपर्यंत उत्सुकता टिकवून ठेवणारा आहे. मी आता पर्यंत 2-3 वेळा वाचला.
वोटिंग चालू झाल्यावर पाहिलं वोट मीच दिल होतं, पण आयपॅड वरून प्रतिसाद टाइप करता येत नव्हता.

सुन्दर लिहीलय.. मला तर आवडल लिखाण Happy
खूप सुरेख लिहिलं आहे. काल्पनिक कॉमिक 'मिरर वुमन' आणि त्यामागचं लॉजिक उच्चच आहे. तुमच्या कल्पना शक्तीला मनापासून दाद ! लेख शेवटपर्यंत उत्सुकता टिकवून ठेवणारा आहे+१११११११११११
अभिनन्दन!

आवर्जून प्रतिसाद देणार्‍या, मत देणार्‍या आणि अभिनंदन करणार्‍या सगळ्यांना अनेक धन्यवाद.
लेखनाची संधी दिल्याबद्दल संयोजकांचे मनःपूर्वक आभार.

अ‍ॅरोगंट, खत्रुड, शिष्ट, गर्विष्ठ, अतिशहाणा, अर्धे हळकुंड वगैर वगैरे वाटण्याचा धोका पत्करूनही लिहावेसे वाटते...
(कदाचित ह्याला एक 'आळशी ते सजग प्रवास करू पाहणारा वाचक' आणि 'स्वार्थी लेखक' म्हणून स्वतःलाच समजून घेण्याच्या माझ्या प्रामाणिक प्रयत्नाचा भाग म्हणता येईल...)

एक लेखक म्हणून,
मतदान, तृतीय क्रमांक वगैरे एक गम्मत म्हणून ठीक, पण ते मला आजिबातच महत्वाचे वाटत नाहीत हे सुद्धा खरे (गम्मत म्हणून मी माझे मत स्वतःला दिले हे सुद्धा कबूल)... किती लोकांनी मत दिले किंवा छान/वाईट किंवा अप्रतिम/रटाळ किंवा साधं सोपं/ अगम्य असे प्रतिसाद दिले त्यानेही फारसा फरक पडत नाही... पुढील भागाच्या प्रतिक्षेत वगैरे वाचून तर डिप्रेसिंग वाटते. (खरं सांगतो)

एक लेखक म्हणून माझ्यासाठी जर काही महत्वाचे असेल तर ते म्हणजे 'वाचकाला लेख वाचून काय वाटले' ते कळणे... छान/वाईट किंवा अप्रतिम/रटाळ किंवा साधं सोपं/अगम्य अशा एका शब्दातल्या समरी प्रतिक्रिया येणे ठीक आहे (लेख वाचल्याची पावती) पण ह्याऊपर वाचकाला पात्राबद्दल/कथेबद्दल काही बोलावेसे/लिहावेसे/विचारावेसे वाटू नये? कथेत, त्यातल्या पात्रांत त्याची भावनिक गुंतवणूक होऊ नये (आणि झाली तरी ती लेखकाला कळवण्याईतपत महत्वाची वाटू नये) हे मला लेखक (माझ्या आणि बहुधा अनेकांच्यालेखी मी यःकिश्चित, फुटकळ का असेना) म्हणून मोठेच अपयश वाटते.
(एका शब्दातल्या/वाक्यातल्या प्रतिक्रिया देणार्‍यांविषयी आदर आहे हे सुद्धा प्रकर्षाने सांगू ईच्छितो.. ईतकेच की लेखक म्हणून त्या प्रतिक्रिया मला फार वॅल्यू अ‍ॅड करणार्‍या वाटत नाहीत)

मला मी लिहिलेले चांगले/अप्रतिम वगैरे वाटले म्हणूनच तर ईथे लिहिले.... त्याला पुन्हा ईतरांकडून चांगले/अप्रतिम किंवा विरूद्ध वाईट्/रटाळ अशी प्रशस्तिपत्रके मिळवून माझ्यातल्या लेखकाच्या ईगोला क्षणभराचे सुख किंवा दु:ख वाटण्यापलिकडे फार काही हाती लागत नाही. वाचकाच्या भावनांना आकार, प्रवाह देऊ पहाणारा, शब्दात पकडू पहाणारा लेखक म्हणून आपली स्वतःची ओळख स्वतःला होण्यातली प्रगती कळण्याची शक्यता अश्या प्रतिक्रियातून शून्य. प्रतिसाद संख्येवरून ईगो सुखावून घेणे हाच जर कोणाच्या लेखनाचा अजेंडा असेल तर असो... दुर्दैवाने माझा नसतो.
लेख/कथा वाचून नेमके काय वाटले, वाचतांना भावनांचा अविष्कार कसा होत गेला, लेखनाचा प्रभाव कितपत टिकला - हे विस्ताराने सांगणार्‍या दोनच प्रामाणिक (एक सुद्धा चालेल -) प्रतिक्रिया बाकीच्या ९८ (किंवा ९९) प्रतिक्रियांपेक्षा माझ्यासाठी कधीही जास्त सुखावह असतात म्हणून त्या हव्याहव्याश्या वाटतात.

अशा प्रतिक्रिया प्रत्येकाला दरवेळी देता येणे शक्य नाही हे नक्कीच समजू शकतो, त्याबरोबरच वाचकाने आपला लेख 'का आणि कुठे/कसा' वाचला? त्यावरही लेखन कितपत भावले/ न भावले, त्यावर कळत्/नकळत किती विचार झाला आणि त्या विचारांशी किती समरसून प्रतिक्रिया लिहिली ते अवलंबून असते हे सुद्धा.
कुठे/कसा?
एखादे पुस्तक हातात घेऊन पहिली काही पाने वाचल्यानंतर किंवा एखाद्या लेखकाची एक दोन पुस्तके वाचल्यानंतर लगेच अंदाज येतो की... हे पुस्तक कधी आणि कुठे वाचावे किंवा वाचू नये... रोजच्या गडबडीच्या ट्रेन प्रवासात, सुटीवर/बीचवर (जिथे मूड लाईट ठेवण्याकडे कल असतो), बाल्कनीमध्ये कॉफी पितांना, दुपारी निवांत (झोपेचा अंमल पसरत असल्यास), रात्री झोपण्याआधी (समजण्यास जड मोठे लेख, पॅसेज वाचू नयेत), गाडीत प्रवास करतांना पॅसेंजर सीटवर (साखळी, लिंक असलेल्या गोष्टी वाचू नयेत), वीकेंडला (बेस्ट टाईम सलग आणि थोडा क्लिष्ट असलेला प्लॉट वाचण्यासाठी), वीकडे मध्ये (वाचण्याची अर्ध्या एक तासांचीच लिमिटेड विंडो असल्यास)..... बाथरूममध्ये ( त्याबद्दल काय बोलणार Uhoh )

का?
तसेच मायबोलीवर लेखांच्या बाबतीत सुद्धा मला वाटते.. प्रत्येक लेख/कथा ऑफिसमध्ये कामाच्या मधे किंवा घाईगडबडीच्या कम्यूटमध्ये किंवा फोनवर वाचण्यासारखी असेलच असे नाही. एकदा वाचल्यावर कळेलच असे नाही. एकदाच वाचून मत बनवावे असेही नाही किंवा वाचून झाल्यावर पुढच्याच मिनिटाला (पहिल्या कथेला दोन मिनिटे सुद्धा डोक्यात खेळण्यास वेळ न देता) दुसरी वाचायला घेणे शक्य असेल असेही नाही.
पुन्हा मी हे का वाचतो आहे ( ऊत्सुकता, कंटाळा, सवय, विषयाची आवड, लेखकाचे पूर्वीचे लेखन, मूड बदलण्यासाठी, चांगले/विनोदी वाटण्यासाठी, वेळ घालवण्यासाठी वगैरे) हा प्रश्नही पहिल्याने सोडवणे आले.

वाचक 'का' आणि 'कुठे/कसे' वाचतो हे लेखकाच्या हातात नाही.. पण वाचक म्हणून 'ह्या वरच्या ईन्फ्ल्यूएन्सिंग फॅक्टर्सचा प्रभाव बाजुला सारत वाचणे आणि प्रामाणिक (म्हणजे चांगल्याच असे नाही तर अनबायस्ड) प्रतिक्रिया देणे जमवणे' हे सुद्धा जबाबदारीचे काम आहे असे मला वाटते.

मी अशा जबाबदारीने प्रतिक्रिया देतो का?
वेल, तसा प्रयत्न नक्कीच केला आणि अजूनही करतो पण त्यातून बरेचदा (नेहमीच) गैरसमज निर्माण झाल्याने आणि ईतर लेखकांच्या लेखनावर मी लेखक म्हणून की वाचक म्हणून प्रतिक्रिया देत आहे ह्याचा दरवेळी गोंधळ ऊडत असल्याने.. नको ती प्रामाणिक ऊठाठेव असे वाटून हात आखडता घेतला गेला.. अर्थात गैरसमज न होता प्रतिक्रिया देता येणे हे आधी जमवायला हवे हे कळतेय.

ह्या गैरसमज, ईगो वगैरेच्या पलिकडे जाऊन कोणाला त्यांच्या लेखावर मी वर म्हणालो तशी प्रतिक्रिया हवी असेल तर ती देण्यास मला नक्कीच आवडेल.... असो.

आयोजित स्पर्धा, मतदान, गणेशोत्सोवाचे वातावरण, संयोजकांची मेहनत, प्रयत्न वगैरे सगळे खूप कौतुकास्पद आहे त्याबद्दल मी संयोजकांचे पुन्हा एकदा आभार मानतो.

लेख संपादित करता येत नसल्याने ईथे प्रतिसादातच लिहितो.

मी लिहिलेलं हे व्यक्तिचित्रण ओरिजिनल आहे असा वाचकांनी गृहीत धरलेला माझा दावा मी मागे घेत आहे. ह्या व्यक्तिचित्रणासाठी संयोजकांनी दिलेले प्रशस्तीपत्रकही मी सन्मानपूर्वक परत करीत आहे.

व्यक्तिचित्रणात चित्रित केल्याबरहुकूम व्यक्ती खरी नव्हती हे मी आधीच्या प्रतिसादांमध्ये स्पष्ट केलेच आहे.
ह्या व्यक्तिचित्रणाची ओरिजिनल नसलेली संकल्पना मला अमेरिकन युनिवर्सिटित ओझरत्या भेटलेल्या मुलीच्या व्यक्तिमत्वावरून सुचलेली आहे.
व्यक्तिचित्रणात शीर्षकापासून आलेल्या, 'बोहेमियन राप्सडी', 'मिरर मिरर ऑन द वॉल' आणि 'सुपरहीरो' ह्या संकल्पना माझ्या ओरिजिनल नाहीत ज्या मी ह्या व्यक्तिचित्रणातून ओरिजिनल म्हणून दामटून दिलेल्या आहेत.

ही माहिती वाचकांपासून जाणूनबुजून लपविल्याबद्दल मी वाचकांची क्षमा मागतो. माझ्या ह्या कृत्याबद्दल मी अतिशय खजील आहे.

हाब, पटलं तर घ्या.
गणेशोत्सव संपला. समारोपही संपला. आता त्यातून निर्माण झालेली कटुता कशाला ताणताय? सोडून द्या झालं!

गणेशोत्सव संपला. समारोपही संपला. आता त्यातून निर्माण झालेली कटुता कशाला ताणताय? सोडून द्या झालं! +१११

वावे,
हे स्पष्टीकरण गणेशोत्सोवाबद्दलही नाही आणि अस्तित्वात नसलेल्या कटुतेबद्दलही नाही.

२००८ साली पहिली कथा लिहितांनापासून आजतागायत मी पाळत आलेल्या लेखनाच्या स्टँडर्ड व हायजीन बाबत आणि माझ्या कथा ओरिजिनल असण्याबाबत माझ्याच मनात ऊडालेल्या गोंधळाबाबत आहे.
जर 'लाँड्री लिस्ट' ओरिजिनल नसेल तर माझी कुठलीच कथा ओरिजिनल असू शकत नाही. ह्याचे कारण 'मी एकदाही माझ्या लेखनाबबतच्या स्टँडर्ड व हायजीन बाबतीत कॉम्प्रमाईझ केला नाही' असेच जे आजवर मला वाटत होते, मी मलाच ठसवून ज्या मिथ्या समाधानात होतो ते चुकीचे होते असे मला आता वाटते आहे. आपण अनेक वर्षे एखादी कृती/गोष्ट करत राहतो आणि एकेदिवशी आपल्याला एकदम कळून येते की Doing so was wrong all along and I was so ignorant about it for all this time.
मी कालपासून माझ्या कथांवरचा हरेक प्रतिसाद काळजीपूर्वक वाचत आहे. अनेक ठिकाणी "लंपनची आठवण झाली, लेखनशैली पाहून त्या दुसर्‍या लेखकांची आठवण झाली " सारखे प्रतिसाद आहेत. जे मी स्वतःच्या कथांबाबतीत बायस्ड असल्याकारणाने नीट वाचून समजून घेऊ शकलो नाही.
पुढे कोणी "हे ओरिजिनल नाही" हे सांगण्या आणि मी त्यांना हे ओरिजिनलच कसे आहे हे पटवून देण्याआधी "माझे काहीच ओरिजिनल नाही" हे मनमोकळेपणाने मान्य करणे मला योग्य वाटते.

हाब आपल्या केथेतील व्यक्तीरेखेने, विचार करायला लावला. किंबहुना प्रेमात पडणं हासुद्धा एक आरसा असतो. आपण आपल्यतल्याच विशिष्ठ गुणावगुणांचे, उत्कटतेचे सुद्धा समोरच्या व्यक्तीवर आरोपण करतो. त्याची आठवण झाली. अमृता प्रीतमच्या 'मै तेणु फिर मिलुंगी' कवितेची आठवण होणेदेखील या संदर्भात रास्त आहे.

शायद तेरी तख्यिल की चिंगारी बन
तेरे केनवास पर उतरुंगी
या तेरे केनवास पर

एक रहस्यमयी लकीर बन
खामोश तुझे देखती रहूंगी

कथा खूप आवडलीच आवडली परंतु त्यात जो हा स्व-आरोपणाचा मानसशास्त्रिय पैलू आहे तो फार आवडला.
.
माझ्या कॉलेजमधील एका फार हुषार मुलीची आठवण आली. तिच्यामध्ये तिच्या व्यक्तीमत्वच्या आकर्षणामुळे मी काही वर्षे तडफडले आहे. अगदी असेच गूढ वाटते कोणी म्हणे अ‍ॅनॉरेक्सिक वाटते कोणी म्हणे ड्रगी आहे. पण तीच आय आय टी च्या पश्चात आय बी एम ला गेली व आता खूपच मोठ्या पदावरती आहे. पण इतकं गारुड घातलेलं तिने.
__________
ओरिजिनल आहे अथवा नाही याच्याशी मला तरी एक वाचक म्हणुन कर्तव्य नाही. सकस कथा वाचायला मिळाली यात खूप समाधान आहे.

रथचक्र या कादंबरीच्या प्रस्तावनेत श्री. ना. पेंडसे यांनी अनेक मुद्द्यांचा फार छान ऊहापोह केला आहे. त्यापैकी एक म्हणजे कादंबरीतल्या पात्रांचा, प्रसंगांचा, प्लॉटचा सच्चेपणा. त्यांनी म्हटलंय की पहिल्या कादंबरीत जे प्रसंग, वातावरण त्यांनी उभे केले होते, ते त्यांच्यासाठी सर्वस्वी परके होते. त्यामुळे ते सगळंच खूप कृत्रिम झालं होतं. (कादंबरीचं नाव माझ्या लक्षात नाही). पण नंतर कोकणाच्या पार्श्वभूमीवर कादंबऱ्या लिहायला लागल्यावर पात्रं, ठिकाणं हे सगळं नैसर्गिकपणे लेखणीतून उतरू लागलं. कारण तिथलं आयुष्य ते जगले होते. आता गारंबीचा बापू किंवा रथचक्रमधली नायिका यांच्यासारखं व्यक्तिमत्त्व त्यांना त्यांच्या आयुष्यात भेटलं असेल. म्हणून त्यांचं लिखाण ओरिजिनल रहात नाही का? त्यांनी ज्या इंग्रजी कादंबऱ्या वाचल्या असतील त्यांचा काही प्रभाव त्यांच्या लिखाणावर पडला असेल, तर त्यांचं लिखाण ओरिजिनल रहात नाही का?

आपण जे काही वाचलं असेल त्याचं मूळ कुठेतरी मनात रुजलेलं असतं. मी जर लेखक असेन तर ते माझ्या लेखनातून बाहेर डोकावेल. तसं ते डोकावलं म्हणून आपलं लिखाण ओरिजिनल रहात नाही असं मला वाटत नाही. लेखक कुठूनतरी प्रेरणा घेणारच ना? अनुभवांमधून असेल नाही तर वाचनानुभवातून असेल नाही तर अजून कुठून तरी असेल. नक्कल करणं वेगळं आणि प्रेरणा घेणं वेगळं. प्रेरणा नकळतपणेही घेतलेली असेल.

आपण जे काही वाचलं असेल त्याचं मूळ कुठेतरी मनात रुजलेलं असतं. मी जर लेखक असेन तर ते माझ्या लेखनातून बाहेर डोकावेल. तसं ते डोकावलं म्हणून आपलं लिखाण ओरिजिनल रहात नाही असं मला वाटत नाही. लेखक कुठूनतरी प्रेरणा घेणारच ना? अनुभवांमधून असेल नाही तर वाचनानुभवातून असेल नाही तर अजून कुठून तरी असेल. नक्कल करणं वेगळं आणि प्रेरणा घेणं वेगळं. प्रेरणा नकळतपणेही घेतलेली असेल. >> सहमत +११११११११

Pages