रेसिपी बुक

Submitted by फूल on 10 August, 2018 - 22:56

जेनी... माझ्या ऑस्ट्रेलियातल्या जुन्या घरची शेजारीण... ऐंशी वर्षांची एक अनुभवसंपन्न आज्जी. खरंतर ही मूळची ब्रिटीश पण अनेक वर्षांपूर्वी येऊन ऑस्ट्रेलियात स्थाईक झाली. अनेक देश फिरून न जाणो किती लोकांना भेटली असेल ती. आजवर उपजीविकेसाठी अनेक व्यवसाय केले होते तिने. काही चढले काही बुडले. शॉपिंगची भयंकर हौस, तसंच खाण्याची आणि खिलवण्याचीही. स्वयंपाककला हा अतिशय जिव्हाळ्याचा विषय. ही बयाही पाकशास्त्रात पारंगत. तिचं घर म्हणजे रेसिपी बुक्सचा खजिनाच. मी शाकाहारी आहे असं कळल्यावर मला बोलावून बोलावून इतर खाद्य संस्कृतीतल्या शाकाहारी पाककृती दाखावायची. मीही उसनं अवसान आणून त्या रेसिपीजचं कौतुक करायचे. फोनवर त्या पुस्तकातल्या पानाचा फोटो काढून घ्यायचे. पण घरी येऊन पुन्हा तेवढ्याच उत्साहाने आमटी-भाताचा कुकर चढवायचे.

तिच्या दुर्दैवाने लग्नं होऊनही तिला मूलबाळ नव्हतं. ही साठवलेली पुंजी कुणाच्या तरी हाती सुपूर्त करावी ही ओढ असणं सहाजिक आहे. माझ्याकरवी तिची ही हौस ती पुरी करून घेत असे. बटाटे, त्यांचे विविध प्रकार, मग चिप्ससाठी कुठले चांगले?, कटलेट, बटाटे वडे असल्या प्रकारात ते सारण घट्ट होण्यासाठी कुठले चांगले?, करीमध्ये कुठले घालावे? तसेच टोमेटोचे विविध प्रकार, इतर भाज्या कश्या निवडायच्या?, तळण्यासंबंधीची काही तंत्र असं बरंच काही तिने मला शिकवलं... ज्याचा मला रोजच्या स्वयंपाकातही उपयोग व्हायला लागला. काही पदार्थ स्वत: रांधून खायला घातले तर काही चांगल्या हॉटेलात नेऊन खिलवले. मग मीही माझ्या परीने कांदा भजी, बटाटे वडे, पाव भाजी, पुलाव, बिर्याणी असले पदार्थ कधी घरी करून तर कधी विकत आणून तिला खायला घातले.

आमची ही खाद्यसंस्कृतीतली देवाण-घेवाण सुरू असतानाच एकदा मी तिला केक्सबद्दल विचारलं. माझ्या नवऱ्याच्या वाढदिवसाप्रीत्यर्थ चॉकलेट केक घडवायचा होता. माझा तोवरचा बेकिंगमधला इतिहास अद्भुतरम्य होता. आमच्या घरातला ओव्हन अगदी हाताबाहेर गेलेला... त्याला सोबतीला घेऊन काही घडवायला गेलं की हमखास करायला घेतलेल्या गणपतीचा मारुती व्हायचा. म्हणून म्हटलं हिच्या हाताखाली घडवून बघावा एकदा केक. माझी ही इच्छा मी बोलून दाखवत असतानाच जेनीचे डोळे चमकले आणि लगोलग पाणावलेही. समोरच्या टेबलावरचं एक जुनाट पिवळं पुस्तक तिनं अलगद उचललं आणि माझ्या हातात ठेवलं. पुस्तक कसलं ती एक पुस्तिका होती. बी-रू नावाच्या सेल्फ रेझिंग फ्लोअर बनवणाऱ्या एका लंडनमधल्या कंपनीने छापलेली पुस्तिका. सेल्फ रेझिंग फ्लोअर वापरून केक, पेस्ट्रीज, स्कोन, ब्रेड, मफीन असले तऱ्हे-तऱ्हेचे पदार्थ कसे घडवायचे याची समग्र माहिती त्या पुस्तिकेत होती.

मी ते पुस्तक चाळत असतानाच जेनीने सांगितलं... “माझ्या आईचं पुस्तक आहे हे. जपून वापर आणि मला परत आणून दे.” तेव्हा मला तिच्या ओलावलेल्या डोळ्यांचा अर्थ कळला. जेनी सांगत होती.. तिची आई तेच पुस्तक वाचून बेकिंग करायला शिकली आणि तिने जेनीलाही याच पुस्तकातून शिकवलं. ज्यादिवशी जेनीने पहीला केक जन्माला घातला त्यादिवशी तिच्या आईने तिचं कसं आणि किती कौतुक केलं होतं हे सांगताना जेनी फार फार हळवी झाली. तिच्या इतर बहिणींना कुकिंगची अज्जिबात आवड नव्हती त्यामुळे जेनी आणि तिची आईच स्वयंपाकघरात असायच्या. तिची आई उत्तम बेकिंग करायची. दर शुक्रवारी दुपारी शाळेतून जेनी आणि तिच्या बहिणी घरी आल्या की संपूर्ण वीकेंड घरातल्या आणि आजूबाजूच्या पोरांना खायला होतील म्हणून तिच्या आईने पन्नास-साठ कप केक्स करून ठेवलेले असायचे. अजूनही शुक्रवारी दुपारी तिला केक्सचा वास येतो असं म्हणाली. मलाही भरून आलं. घरातल्या पोरांसाठी शेकड्याने लाडू वळणाऱ्या आपल्या माय-मावश्या आठवल्या. भाजलेल्या बेसनाचा कसा घरभर वास दरवळायचा ते आठवलं. “जपून वापर... तुझ्या मुलीच्या हाती लागू देऊ नको... माझ्या आईची आठवण आहे ही... माझ्यासाठी खूप महत्त्वाची आहे... एरवी मी कुणालाही दिलं नसतं पण तुला म्हणून देतेय..” असल्या शंभरेक सूचना शंभर वेळा ऐकून मी ते पुस्तक घेऊन घरी आले.

दुसऱ्या दिवशी दुपारी लेक झोपल्यावर सावकाशीने, हळूवार हाताळत त्याचं एक-एक पान उलगडून बघितलं. पानं अगदीच नाजूक झाली होती. १९२३ साली छापलेल्या पहिल्या आवृत्तीतलं पुस्तक होतं ते.... कृष्ण-धवल.. पण तरीही सचित्र. मला खजिनाच हाती लागल्यासारखं वाटलं. पहिल्या पानावर सुंदर अक्षरात तिच्या आईचं नाव होतं आणि त्याच्या वर आणि खाली गोळ्या-गोळ्यांची नक्षी. ती नक्षी पुढे प्रत्येक पानाच्या कोपऱ्यात रेखाटलेली होती. तिच्या आईची नक्षीकामाची आवड जेनीतही उतरली होती. जेनीच्या घरातही सगळीकडे कला-कुसर दिसून यायची. तिच्या आईने ज्या दिवशी त्या रेसिपीज आमलात आणल्या होत्या त्या तारखा बऱ्याच रेसिपीजच्या बाजूला लिहिल्या होत्या. बऱ्याच रेसिपीजच्या खाली तिच्या आईने करून बघितलेला यशस्वी बदल नोंदवला होता. उदाहरणार्थ... एका केकच्या रेसिपीनंतर लिहिलं होतं... की अंडी, बटर, साखर एवढंच खूपवेळ फेटून एकजीव करून घ्यावं आणि मग त्यात हळू हळू फेटत फेटतच फ्लोअर मिक्स करावं किंवा मफीनच्या रेसिपी नंतर लिहिलं होतं की सुकामेवा किंवा चॉकलेटचे छोटे तुकडे केकमध्ये घालायचे असल्यास मिश्रण बेक करायच्या कप्समध्ये ओतल्यावर वरतून हे तुकडे घालावे. हे सगळं अगदी प्रिंटेड वाटावं इतक्या सुवाच्च अक्षरात लिहिलेलं होतं. पण पेन्सिलीने. काही रेसिपीजच्या पुढे त्या घडवण्यासाठी लागलेल्या वेळाची नोंद होती.

मला ते पुस्तक वाचताना गंमत वाटत होती. बी-रू या कंपनीने जगात सर्व प्रथम सेल्फ रेझिंग फ्लोअर जन्माला घातलं. मग ते वापरायचं कसं हेही सांगणं भाग होतं. त्या पुस्तकात जागोजागी यात बेकिंग पावडर घालू नका अश्या ठळक अक्षरात सूचना होत्या. त्याकाळी बहुतेक घरात कोळश्याची भट्टी होती. अगदी वरचा दर्जा म्हणजे gas oven. पण तरी त्या ओवनला तापमान नियंत्रणाची कुठलीही सोय नव्हती. मग कोळशाची भट्टी मुळात कशी पेटवा पासून ते ओवनमध्ये हात घालून तापमान बघा अश्या प्रकारच्या सूचना पहिल्या काही पानावर होत्या. gas oven ला त्यातल्या त्यात moderate आणि hot असे दोन प्रकार होते. आजच्या काळात स्पष्ट अक्षरात ओवनवर तापमापक असूनही माझा केक घडत नव्हता. काय नव्हेच ते.

मग पुढल्या पानावर आपल्या लेकींना या पुस्तकामधून बेकिंग करायला उद्युक्त करा. उत्तम बेकिंग करणारी गृहिणी हे घरातल्यांच्या उत्तम आरोग्याचं प्रतीक आहे, बाहेरून आणून असे पदार्थ खाण्यापेक्षा घरीच करून खाल्लेले कसे योग्य... तसंच आमचं सेल्फ रेझिंग फ्लोअर वापरून कुणीही बेकिंग करू शकतं... अश्या आशयाचा मजकूर होता. त्यानंतर रेसिपीज आणि सगळ्यात शेवटी आयसिंग कसं करायचं याबद्दल माहिती. प्रत्येक रेसिपीमध्ये बटर घालून हाताने पीठं मळण्याचे सल्ले, सुरीने अंडी फेटण्याबद्दल सूचना आणि कधी "हॉट" ओवनमध्ये नाहीतर कधी "मॉडरेट" ओवनमध्ये बेक करा अशी सूचना. फेटण्यासाठी लाकडी चमचाच वापरा. फेटण्याआधी लाकडी चमचा दुधात बुडवून घ्या म्हणजे चमच्याला मिश्रण चिकटणार नाही. अंडी दुसऱ्या भांड्यात फोडा... एखादं अंडं खराब निघालं तर सगळं मिश्रण खराब व्हायला नको असे काही त्या काळाचं चित्र डोळ्यासमोर उभं करणारे सल्ले होते. किती ओवन तापला की केक चांगला होईल?, अंडी आणि इतर जिन्नस किती वेळ फेटायचे?, कोळश्याची धग कमी-जास्त कशी करायची हे आणि असं बरंच काही सांगायला कुणी अनुभवी गृहिणी बाजूला उभी असणं हीसुद्धा एक अलिखित गरज हे पुस्तक वाचताना जाणवत होती. म्हणूनच आईने मुलीला बेकिंग शिकवणं म्हणजे आदल्या पिढीतली खाद्यसंस्कृती पुढल्या पिढीला बहाल करणं.... या दोन पिढ्यांमधला दुवा हे पुस्तक होतं.

हा वारसा जेनीच्या आईकडून जेनीकडे आला आणि तिच्याकरवी आता माझ्याकडे...? जेनीच्या आईला किती प्रसंगी त्या पुस्तकाने आधार दिला असेल? जेनीच्या घरातले किती सोहळे त्या पुस्तकाने बघितले असतील? त्या पुस्तकामुळे घडलेल्या पदार्थांनी किती जणांना तृप्त केलं असेल? किती सख्यांना तिच्या आईने या पुस्तकाबद्दल सांगितलं असेल? जवळ जवळ एका शतकापूर्वी जगत असलेलं एक आयुष्य त्या पुस्तकरूपाने माझ्या भेटीला आलं होतं. यॉर्कशायरमधली १९२३ सालातली गृहिणी आणि आज २०१८ सालातली मी एक भारतीय गृहिणी आम्हा दोघीना ऑस्ट्रेलियात या पुस्तकाने भेटवलं. या विचारासरशी काटा आला अंगावर.

खरंच काय म्हणून बघावं त्या पुस्तकाकडे? तिच्या आईच्या व्यक्तिमत्त्वाचं बरंचसं दर्शन घडवणारं पुस्तक? की बेकिंगच्या इतिहासातला एक महत्त्वाचा मैलाचा दगड? विसाव्या शतकाच्या सुरुवातीला इंग्लंडमधल्या सामाजिक परिस्थितीचा मागोवा घेणारं एक पुस्तक? त्याकाळातलं स्त्रीजीवन दाखवणारं एक पुस्तक? नाहीतर निव्वळ एक रेसिपी बुक? मी हरवून गेले त्या पुस्तकात आणि त्या काळातही. जेनीने फार मोलाची गोष्ट माझ्या हाती दिली होती यात काही शंकाच नाही. मीही ते पुस्तक फार काळजीपूर्वक वापरून तिला परत केलं.

मला त्या पुस्तकाचा केक करायला उपयोग झाला नाही असं नाही. मी प्रमाण त्या पुस्तकानुसार उतरवून घेतलं आणि दुसऱ्या काही रेसिपीजचा आधार घेऊन आजच्या काळातला oven किती गरम करायचा ते बघितलं. माझा केकही छान झाला होता. जेनीला चवीसाठी म्हणून केक घेऊन गेले. केवळ त्या पुस्तकातली रेसिपी या भावनेनेच जेनीचे डोळे पुन्हा भरून आले. पहिल्यांदा तिने केकचा नुसताच वास घेतला, क्षणभर डोळे मिटून घेतले. मग इवलासा तुकडा तोडून तोंडात घातला आणि त्यानंतर भरभरून कौतुक करत राहिली. तिच्या आईने तिच्या पहिल्या केकचं जसं कौतुक केलं होतं नं... अगदी तसंच...

Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

खूपच सुंदर लिहिलंयस! जेनी, तिचे पाणावलेले डोळे, पुस्तकाबद्दल सांगताना तिची झालेली घालमेल सगळं डोळ्यासमोर उभं राहिलं! लकी आहेस अशी माणसं मिळाली! मला माझी स्वित्झर्लंड मधली मार्था आठवली!

> यॉर्कशायरमधली १९२३ सालातली गृहिणी आणि आज २०१८ सालातली मी एक भारतीय गृहिणी आम्हा दोघीना ऑस्ट्रेलियात या पुस्तकाने भेटवलं. या विचारासरशी काटा आला अंगावर. > खरंच अंगावर काटा येतो! १०० वर्ष झाली तरी त्याचत्या चुलमूल मेंटलिटित अडकलेल्या बायका बघून....
The hours मधली Laura Brown आठवली.

१०० वर्ष झाली तरी त्याचत्या चुलमूल मेंटलिटित अडकलेल्या बायका बघून....> का बरं असा विचार करायचा? रेसिपी बुक ऐवजी समजा एखाद्या पुरुषाला १०० वर्षांपूर्वीच्या दुसऱ्या पुरुषाचे बागकामाचे पुस्तक मिळाले असते तर काय वाटलं असतं?

१०० वर्ष झाली तरी त्याचत्या चुलमूल मेंटलिटित अडकलेल्या बायका बघून.... >>> Uhoh अ‍ॅमी, इतरांच्या मेन्टॅलिटीबद्दल कन्क्लुजन काढयाची फार घाई होतेय का? स्वयंपाक करणे / करायला आवडणे म्हणजे चूल मूल मेन्टॅलिटी अशी व्याख्या आहे का?

<<अंगावर काटा येतो>>
आँ, अहो कुणाला स्वैपाक करता येतो नि आवड आहे तर तुमच्या अंगावर का काटा येतो?

हृद्य लेख. Happy

अ‍ॅमींची प्रतिक्रिया काही कळली नाही.
हा लेख पुरुष लेखकाने लिहिला आहे अशी कल्पना करून वाचून पहा, म्हणजे तो अनुभव आणि त्याबाबतचं चिंतन (स्त्रीलिंगी क्रियापदं हा अपरिहार्य भाग वगळता) किती जेन्डर-न्यूट्रल आहे हे लक्षात येईल. आपण आपलं कंडिशनिंग लेखावर लादतो आहोत का?

Pages