'मराठी साहित्य महामंडळ'-प्रणीत व शासनमान्य मराठी लेखन-नियमावली

Submitted by चिनूक्स on 20 November, 2009 - 13:32

१. अनुस्वार :

नियम १ : स्पष्टोच्चारित अनुनासिकाबद्दल शीर्षबिंदू द्यावा.
उदाहरणार्थ - गुलकंद, चिंच, तंटा, निबंध, आंबा

तत्सम शब्दातील अनुनासिकाबद्दल विकल्पाने पर-सवर्ण लिहिण्यास हरकत नाही.

नियम २ : य्, र्, ल्, व्, श्, ष्, स्, ह् यांच्यापूर्वी येणार्‍या अनुस्वारांबद्दल केवळ शीर्षबिंदू द्यावा.
उदा - सिंह, संयम, मांस.

नियम ३ : नामांच्या व सर्वनामांच्या अनेकवचनी सामान्यरूपांवर विभक्तिप्रत्यय व शब्दयोगी अव्यय लावताना अनुस्वार द्यावा.
उदा. - लोकांना, मुलांनी, तुम्हांस, आम्हांला, लोकांसमोर, घरांपुढे.

नियम ४ : वरील नियमांव्यतिरिक्त कोणत्याही कारणांसाठी व्युत्पत्तीने सिद्ध होणारे वा न होणारे अनुस्वार देऊ नयेत.

२. र्‍हस्व-दीर्घ :

नियम ५ : मराठीतील तत्सम इकारान्त आणि उकारान्त शब्द दीर्घान्त लिहावेत. उदा. कवी, मती, गती, गुरू. इतर शब्दांच्या अंती येणारा इकार व उकार दीर्घ लिहावा.
उदा. पाटी, जादू, पैलू, विनंती, ही (शब्दयोगी अव्यय).
अपवाद : आणि, नि.

स्पष्टीकरण : परंतु, यथामति, तथापि, इत्यादी तत्सम अव्यये र्‍हस्वान्त लिहावीत. तसेच सामासिक शब्दांतही तत्सम (र्‍हस्व) इकारान्त व उकारान्त शब्द पूर्वपदी असताना र्‍हस्वान्तच लिहावेत.
उदा. - बुद्धिवैभव, कविमन, गतिशील.

व्यक्तिनामे, ग्रंथनामे, शीर्षके व सुटे र्‍हस्वान्त तत्सम शब्द मराठीत दीर्घान्त लिहावेत.
उदा. - हरी, भवभूती, मनुस्मृती इ.

मराठी शब्दकोशात मात्र तत्सम (र्‍हस्व) इकारान्त व उकारान्त शब्द र्‍हस्वान्त लिहिणे इष्ट ठरेल. जसे - पद्धति, प्रतिकृति, अणु, वायु, हेतु, वगैरे. परंतु असे शब्द कोशाबाहेर वापरताना दीर्घान्त लिहिले पाहिजेत.

नियम ६ : (दीर्घ) ईकारान्त व ऊकारान्त शब्दांतील उपान्त्य इकार व उकार र्‍हस्व लिहावेत. उदा. - गरिबी, माहिती, हुतुतू.

अपवाद - नीती, भीती, रीती, कीर्ती, उत्यादी दीर्घान्त झालेले तत्सम शब्द.

नियम ७ : अकारान्त शब्दांचे उपान्त्य इकार व उकार दीर्घ लिहावेत.
उदा. - गरीब, वकील, वीट, सून, वसूल.

अपवाद - र्‍हस्वोपान्त्य अकारान्त तत्सम शब्द.
उदा. - गुण, विष, मधुर, प्रचुर.

नियम ८ : उपान्त्य दीर्घ ई - ऊ असलेल्या शब्दांचा उपान्त्य ईकार-ऊकार उभयवचनी सामान्यरूपाच्या वेळी र्‍हस्व लिहावा.
उदा. - गरिबास, वकिलांना, सुनेला, नागपुरास.

अपवाद : दीर्घोपान्त्य तत्सम शब्द.
उदा. - शरीरात, गीतेत, सूत्रास, जीवास.

इतर काही विशेष :

शब्दाचे उपान्त्य अक्षर 'ई' किंवा 'ऊ' असेल तर सामान्यरूपात 'ई'च्या जागी 'य' येतो किंवा 'ऊ'च्या जागी 'व' येतो.
उदा. - फाईल - फायलीत, काईल - कायलीत, देऊळ - देवळात, पाऊस - पावसात

पुल्लिंगी शब्दांच्या शेवटी 'सा' असल्यास सामान्यरूपाच्या वेळी 'शा' होतो. ('श्या' होत नाही.)
उदा. - पैसा - पैशाचा, घसा - घशाचा, ससा - सशाचा.

पुल्लिंगी शब्दांच्या शेवटी असलेला 'जा' सामान्यरूपात तसाच राहतो, त्याचा 'ज्या' होत नाही.
उदा. - मांजा - मांजाने, गांजा - गांजाचे, सांजा - सांजाची

मधल्या अक्षरातील 'क' किंवा 'प'चे द्वित्व सामान्यरूपाच्या वेळी निघून जाते.
उदा. - रक्कम - रकमेचा, तिप्पट - तिपटीने.

मधल्या 'म'पूर्वीचे अनुस्वारसहित अक्षर अनुस्वारविरहित होते.
उदा. - अंमल - अमलात, किंमत - किमतीचा, गंमत - गमतीने, हिंमत - हिमतीने.

ऊकारान्त विशेषनामाचे सामान्यरूप होत नाही.
उदा. - गणू - गणूस, शकू - शकूस

धातूला 'ऊ' किंवा 'ऊन' प्रत्यय लावताना धातूच्या शेवटी 'व' असेल तरच सामान्यरूपात 'वू' किंवा 'वून' होईल.
उदा. - चाव - चावू - चावून, लाव - लावू - लावून.

पण मूळ धातू एकाक्षरी असेल तर फक्त 'ऊन' प्रत्यय लागतो.
उदा. - खा - खाऊ - खाऊन, गा - गाऊ - गाऊन, पी - पिऊ - पिऊन, धू - धुऊ - धुऊन.

किरकोळ :

नियम ९ : 'पूर' हा ग्रामवाचक शब्द कोणत्याही ग्रामनामास लावताना दीर्घोपान्त्य लिहावा.
उदा. -नागपूर, तारापूर.

नियम १० : 'कोणता', 'एखादा' ही रूपे लिहावीत. 'कोणचा', 'एकादा' ही रूपे लिहू नयेत.

नियम ११ : हळूहळू, मुळूमुळू, खुटूखुटू या शब्दांतील दुसरा स्वर व चौथा स्वर दीर्घ लिहावा.
वरील शब्दांप्रमाणेच तसूतसू, झुंजूमुंजू, चिरीमिरी यांसारख्या पुनरुक्त शब्दांतील ऊकार व ईकार मूळ घटक शब्दांमध्ये ते दीर्घ असल्याने दीर्घ लिहावेत. परंतु पुनरुक्त शब्द नादानुकारी असतील तर ते उच्चाराप्रमाणे र्‍हस्व लिहावेत. उदा. - लुटुलुटु, दुडुदुडु, रुणुझुणु.

नियम १२ : एकारान्त नामाचे सामान्यरूप याकारान्त करावे. उदा. - करण्यासाठी, फडक्यांना, देशपांड्यांचे, पाहण्याला.
अशा रूपांऐवजी करणेसाठी, फडकेंना, देशपांडेंचे, पाहणेला यांसारखी एकारान्त सामान्यरूपे करू नयेत.यांचेकडे, कळवणेसाठी, करणेबाबत अशी रूपेही वापरू नयेत.

नियम १३ : लेखनात पात्राच्या किंवा वक्त्याच्या तोंडी बोलण्याची भाषा घालावी लागते. त्या वेळी तिचे स्वरूप बोलण्यातील उच्चारांप्रमाणे असावे. अन्य प्रसंगी तसे लिहू नये.

नियम १४ : क्वचित्, कदाचित्, अर्थात्, अकस्मात्, विद्वान् , इत्यादी मराठीत रूढ झालेले तत्सम शब्द अकारान्त लिहावेत.

कोणत्याही अन्य भाषेतील शब्द लिहिण्याची गरज पडेल तेव्हा त्या भाषेतल्या उच्चाराप्रमाणे लेखन करावे.

इंग्रजी शब्द, पदव्या किंवा त्यांचे संक्षेप यांच्या शेवटचे अकारान्त अक्षर व्यंजनान्त (म्हणजेच पायमोडके) लिहू नये.
उदा. - वॉटसन, बायरन, पीएच. डी., इत्यादी.

नियम १५ : केशवसूतपूर्वकालीन पद्य व विष्णुशास्त्री चिपळूणकरपूर्वकालीन गद्य यांतील उतारे छापताना ते मुळानुसार छापावेत. तदनंतरचे (केशवसुत व चिपळूणकर यांच्या लेखनासह) लेखन मराठी साहित्य महामंडळाच्या प्रस्तुत लेखनविषयक नियमांस अनुसरून छापावे.

नियम १६ : राहणे, पाहणे, वाहणे अशी रूपे वापरावीत. रहाणे - राहाणे, पहाणे - पाहाणे अशी रूपे वापरू नयेत. आज्ञार्थी प्रयोग करताना 'राहा, पाहा, वाहा' यांजबरोबरच 'रहा, पहा, वहा' ही रूपे वापरण्यास हरकत नाही.

नियम १७ : 'इत्यादी' व 'ही' (अव्यय) हे शब्द दीर्घान्त लिहावेत. 'अन्' हा शब्द व्यंजनान्त लिहावा. 'इत्यादी' हे अव्यय नसून विशेषण आहे. त्यामुळे ते दीर्घान्त लिहावे.

नियम १८ : पद्यात वृत्ताचे बंधन पाळताना र्‍हस्वदीर्घाच्या बाबतीत हे नियम काटेकोरपणे पाळता येणे शक्य नसल्यास कवीला तेवढ्यापुरते स्वातंत्र्य असावे.

विषय: 
Group content visibility: 
Public - accessible to all site users

>>> मान वेळावूनी बरोबर की मान वेळावुनी ?
वेळावुनी - नियमानुसारही आणि या उदाहरणात वृत्तानुसारही. Happy

वृत्तबद्ध काव्यात वृत्तपूर्तीसाठी ऱ्हस्वदीर्घात अनेकदा सूट घेतात - त्यावरून कवीला व्याकरणात पकडून हाणू नये. Proud

वरील नियमांत नसलेले नियम :-
नियम (अ) : तत्सम नसलेल्या मूळ शब्दातील सर्व उपान्त्यपूर्व अक्षरांचे इ-कार, उ-कार ऱ्हस्व असतात. उदा0 इंजिनिअर, विल्हेवाट, विविरीत, पिवळसर, पिसणावळ, चुकामूक, खुखुशीत, वगैरे.
{इंजिनिअरमधला 'नि' काहीजण दीर्घ लिहितात, ते योग्य नाही. हिंदीत 'जी' दीर्घ लिहितात!)

अपवाद : जोडशब्द. उदा0 आवडील, मीठभाकर, हळूहळू,

अपवाद : काही देशांची नावे - अल्जीरिया, सीरिया, अॅबिसीनिया, लॅटीव्हिया

अपवाद : व्हीडियो (अनेक लोक व्हिडीयो लिहितात, ते योग्य नाही)

वरील नियमांत नसलेले नियम :-
नियम (आ) : शब्दातल्या अनुस्वारित इकार, उकार असलेल्या अक्षराचे इकार-उकार दीर्घ असतात.
उदा0 : चिंचपेटी, बुंदेलखंड, गडबडगुंडा, एकशिंगी, वगैरे.

अपवाद : अनेकवचनी प्रत्ययापूर्वीचे अनुस्वारित इकार-उकार. उदा० : म्हशींना, सद्‌गुरूंचे, वगैरे.

वरील नियमांत नसलेले नियम :-
नियम (इ) : एकाच शब्दात ट, ठ, ड, ढ, ण यांपैकी एक आणि त-थ-द-ध-न यांपैकी एखादे अक्षर आले तर आधी त-वर्गीय अक्षर येते आणि मग ट-वर्गीय.

उदा0 : ताट, ताठ, ताड, तेढ, ताण. तुटका, देठ, धडधडीत, दुढ्ढाचार्य, वगैरे.

अपवाद : इंग्रजी शब्द. उदा0 : डेटा, टाटा, डीन, डाॅन, टिन(पाट), टुनटुन (नटी). (इंग्रजीत ठ, ढ, ण, ध नाहीत).

वरील नियमांत नसलेले नियम :-
नियम (ई) : मराठीने अर्धअनुनासिक अनुस्वार , किंवा तथाकथित अनुच्चारित अनुस्वार अधिकृतपणे काढून टाकले असले तरी, बोली भाषेत ते शिल्लक आहेत.

उदा0 : 'केलें'मधील 'ले'वरचा अनुस्वार काढला तरी 'केलं'मध्ये तो वापरात आहे. गांवातल्या 'गा'वरचा अनुस्वार काढला तरी मुळगांवकरमध्ये तो जिवंत आहे. इंग्रजीत गांव इत्यादींचे स्पेलिंग करताना एन् किंवा एम् लागतोच - गांव (Gaon), तसेच शींव (Sion), नांव (Name), बेळगांव (Belgaum), गाँधी (Gandhi)

म्हणून नियम (ई) : हं हं, हां हां, हूं हूं, टपालहंशील, कांकूं ह्या शब्दांत अपवादाने का होईन अर्धअनुनासिक उच्चारासाठी कांकूं करत अनुस्वार द्यावेत.

लायब्ररी, पेनी हे इंग्रजीमधे र्‍ह्स्वांत नाहीत मुळात. दीर्घांतच आहेत. सिली, हिस्टरी , मिस्टरी, हॉकी हे आणि इतर वाय किंवा इ वाय शेवटी असलेले शब्द बहुतेक दीर्घांत आहेत, ( स्लाय, स्काय, मॉडिफाय वगैरे अपवाद आहेत )

व्हीडिओ बरोबर आणि व्हिडिओ चूक हे कशावरुन ? इंग्रजी मधे vid-ee-oh असा उच्चार आहे. व्हि र्‍हस्व आणि डी दीर्घ .

'केलें'मधील 'ले'वरचा अनुस्वार काढला तरी 'केलं'मध्ये तो वापरात आहे. गांवातल्या 'गा'वरचा अनुस्वार काढला तरी मुळगांवकरमध्ये तो जिवंत आहे. >> जीवंत की जिवंत ?

वरील नियमांत नसलेले नियम :-
नियम (ऊ) : इंग्रजी शब्दांत सुरुवातीला असलेला `यू' मराठीत `यु' लिहावा.

उदा० Union (यून्यन्) -> युनियन, University (यूनिव्हऽसटि) -> युनिव्हर्सिटी

नियम (आ) : शब्दातल्या अनुस्वारित इकार, उकार असलेल्या अक्षराचे इकार-उकार दीर्घ असतात.
उदा0 : चिंचपेटी, बुंदेलखंड, गडबडगुंडा, एकशिंगी, वगैरे.
>> हा नियम कळला नाही. या उदाहरणांत तर सगळे इकार, उकार ह्रस्वच आहेत की.

नियम (इ) : एकाच शब्दात ट, ठ, ड, ढ, ण यांपैकी एक आणि त-थ-द-ध-न यांपैकी एखादे अक्षर आले तर आधी त-वर्गीय अक्षर येते आणि मग ट-वर्गीय.>>>> ह्या नियमाला खालील अपवाद असावेत, जे संख्येने खूप वाटतात -

पडत, कुढत, चढत, सडत, ओठात, मठात, गडद, लढताना, पणती, पणतू, उठताना, फटीत, खाटेत, फडात, माडात, झाडातून, ....
असो, अजून जास्त पिडत नाही!

"लायब्ररी, पेनी हे इंग्रजीमधे र्‍ह्स्वांत नाहीत मुळात. दीर्घांतच आहेत. सिली, हिस्टरी , मिस्टरी, हॉकी हे आणि इतर वाय किंवा इ वाय शेवटी असलेले शब्द बहुतेक दीर्घांत आहेत, ( स्लाय, स्काय, मॉडिफाय वगैरे अपवाद आहेत ) "

हे पटले. IPA नुसार 'i'उच्चार दीर्घ ई होतो हे विसरले गेले होते. मराठी शुद्धलेखनाच्या आद्य सरकारी नियमांत लायब्ररीतला री र्‍हस्व दाखवला होता, असे अंधुक आठवत होते, त्यामुळे उच्चारकोश न पाहता वरील लिखाण केले होते, ते मी आता रद्द केले आहे. चूक दाखवून दिल्याबद्दल धन्यवाद!

सुधारणा : नियम (आ) : शब्दातल्या अनुस्वारित इकार, उकार असलेल्या अक्षराचे इकार-उकार र्‍हर्‍स्व असतात.
उदा0 : चिंचपेटी, बुंदेलखंड, गडबडगुंडा, एकशिंगी, वगैरे.
>> हा नियम कळला नाही. या उदाहरणांत तर सगळे इकार, उकार ह्रस्वच आहेत की.

टंकताना चूक झाली होती, `र्‍हस्व'च्या ऐवजी `दीर्घ' लिहिले गेले.

"पडत, कुढत, चढत, सडत, ओठात, मठात, गडद, लढताना, पणती, पणतू, उठताना, फटीत, खाटेत, फडात, माडात, झाडातून, ....
पिडत"

नियम लिहिताना मूळ (प्रत्यय न लागलेला) uninflected शब्द असे लिहायला हवे होते. पणती, पणतू, हे मात्र नियमाचे खरेखुरे (आणि थोडे) अपवाद आहेत.

"पडत, कुढत, चढत, सडत, ओठात, मठात, गडद, लढताना, उठताना, फटीत, खाटेत, फडात, माडात, झाडातून, ....
पिडत" हे मूळ शब्द नाहीत.

>> जीवंत की जिवंत ?<< दोन्ही बरोबर. मराठीत जिवंत रूढ.

`जि'हे उपान्त्यपूर्व अक्षर असल्यानेही र्‍हस्व.

घोळ आहे पण काय करणार? असे अनेक घोळ असतात.

विनंति(ती) हा शब्द संस्कृत/हिंदीमध्ये नाही. संस्कृतमध्ये विज्ञप्ति आणि हिंदीत विनति/विनती.

तसेच जिवंत हा शब्द संस्कृत/हिंदीत नाही, मात्र जीवंत आणि जीवित आहेत.

जिवंत, विनंती, प्रचिती हे खास मराठी शब्द आहेत.

Pages