"ऋतंभरा प्रज्ञा''

''ऋत''शी समांतर चालणारी विचारधारा [ऋत= नैसर्गिक]

आपल्या शास्त्राप्रमाणे वाचा ही चार प्रकारची असते, नामजप करताना साधकाला या चारी वाणीमधून जावे लागते. तेंव्हा तो जप सिद्ध होतो असे मानले जाते.

१) वैखरी: मोठ्याने जप केला जातो जो आजूबाजूच्या सर्वांना ऐकू जातो. यामध्ये श्रवण आणि कीर्तनाचा असे दोन्ही आनंद मिळतात.नामजपाची ही पहिली पायरी असते. या अवस्थेत साधकाला नामावर ध्यान एकवटण्याची शक्ती अजून प्राप्त झाली नसते. त्यामुळे मोठ्याने नामजप करून हे काही प्रमाणात साध्य होते. यातही पहिली अवस्था असते की मोठ्याने जप करूनही लक्ष चहूकडे भिरभिरत असते.

हळूहळू ते जपावर येते. प्रत्येक जपाला एक सुरेख अशी नादलय असते, ती मोठयाने जप करून साधकाने आपली आपण शोधायची असते. वैखरी मधला जाप हा काही काळ केला जाऊ शकतो कारण सर्व ठिकाणी मोठ्याने करू शकत नाही. त्यामुळे एक प्रकारची अस्वस्थता वाटते. मग साधक स्वतःच पुढच्या पायरीला जातो ,
ती आहे...

२) मध्यमा: यामध्ये ओठ हलत नाहीत आणि ध्वनी अगदी ऐकू न येण्यासारखा असतो.त्यामुळे साधक प्रवासात ,ऑफिसमध्ये,घरी ,दारी, नाटक सिनेमा बघताना कोणाला नकळत जप करू शकतो. या अवस्थेतही लक्ष सुरुवातीला इकडे तिकडे भरकटते. ते खेचून आणायला लागते. या मध्ये लयनाद तर असतेच ,पण त्याशिवाय एखाद्या embossed कागदावर हळुवार हात फिरविला की जसे त्यावरील डिझाईन हाताला जाणविते , तसेच मध्यमेमध्ये जिव्हेने जप होत असल्यामुळे त्या जपातील अक्षरावरून उच्चाराच्या वेळी त्यातील घनपण,विरळपण,चढ/उतार इ.इ. अनुभविता येतात.हळूहळू साधकच आपला आपला जगापासून विरक्त होऊन जपात रमू लागतो.

३) पश्यंती: यामध्ये जीभसुध्दा हलत नाही.जप हा घशात न होता हृदयात होतो. या अवस्थेमध्ये साधकाला जप करण्यासाठी यत्न करायला लागत नाही तर तो आपोआप होत राहतो. इथे हळूहळू डोळे मिटले की इष्टदेवता दिसणे, सुवास येणे, आनंदमय शरीर होणे आदी कुंडलिनी जागृतीच्या आधीचे अनुभव हळूहळू येऊ लागतात. बरेच साधक हे पश्यन्तिच्या पुढे जात नाहीत कारण ही फार सुखद अवस्था असते. संसारात असूनही तो नसल्यासारखा असतो.

४) परा: चवथी आणि अखेरची वाणी अवस्था असते ती परा. आपल्या शास्त्राप्रमाणे विश्वात निर्मितीच्या वेळी अनाहत नाद हा होताच, समस्त वेद हे या अनाहत नादापासून झाले. तो नाद हा परा अवस्थेत अनुभवत येतो. आत्मा बोलतो ती परा वाणी. त्यामुळे यात नामजप हा श्वासाबरोबर चालूच असतो. इथे क्वचित कधी
एखादयाची कुंडलिनी जागृत होते आणि तो आत्मा परमात्म्याचे ऐक्य अनुभवतो. आणि समर्थ रामदासांनी सांगितल्याप्रमाणे लोक ज्याला देव मानतात तो अस्तित्वात नाही हे कळते आणि “ रामरूपी अंतरात्मा दर्शने दोष नासती” याचा अनुभव येतो...

समाधी चार प्रकारची असते. सवितर्क, निर्वितर्क, सविचार आणि निर्विचार . पहिल्या अवस्थेत तर्क असतो, स्थूल विषय असतो जसेें देवता,मूर्ती असे डोळ्यासमोर असते. दुसऱ्या अवस्थेत तर्काचा नाश होतो. या अवस्थेत मन निर्विकार होते

तिसऱ्या अवस्थेत विचार असतो ( विद्या) , चवथ्या अवस्थेत ज्ञानेश्वर सांगतात त्याप्रमाणे विद्या/अविद्या दोन्ही नाश पावतात आणि मन हे निर्विकार अवस्थेतून निर्विचार अवस्थेत जाते.

या अवस्थेत फक्त सत्वगुण असतो आणि योग्याची प्रज्ञा ही शुध्द आणि शुचिर्भूत होते.प्रज्ञा या शब्दाचा अर्थ इंग्रजीमध्ये सांगणे कठीण आहे. तो अर्थ हे सगळे इंग्रजी शब्द मिळून आहे.
wisdom, intelligence, knowledge, judgement ,विवेक

ऋत ह्या शब्दाचा अर्थ दर्शनशास्त्रात सत्य,सुव्यवस्थित असा आहे. आणि ऋत सिद्धांत हा फार महत्वाचा सिद्धांत आहे. ऋत हे सगळ्या जगाचे मूळ कारण मानले गेले आहे. ऋत हे सृष्ट्रीचे मुलभूत नियम आहेत जे ओलांडता येत नाहीत. (उदा. magnetism, electricity in physics.) ऋत वस्तुत: ' सत्याचा नियम' आहे. अर्थात एकदा हे नियम कळले की ऋतच्या माध्यमाने सत्याची प्राप्ति होते . हे ऋत तत्व वेदाच्या दार्शनिक स्वरूपाचे मुळ आहे.

या निर्विचार अवस्थेत योग्याला हे जग चालण्याच्या मुलभूत नियमाचे ज्ञान होते जे तो आपल्या प्रज्ञेने आकलन करू शकतो.

आणि अशी ऋत नियमांचे आकलन करून जी त्यातून सत्य मिळविते ती आहे "ऋतंभरा प्रज्ञा'' .

हे मी जेंव्हा वाचले तेंव्हा २ दिवस स्तब्ध होऊन विचार करत होतो आणि ही आहे आपली प्राचीन संस्कृती ज्यापुढे मी नतमस्तक आहे.

संपादित *

आभार- Ajit Pimpalkhare , Middle East .