संस्कार

जे आपल्या हातातून गेले किंवा जे कधी प्राप्तच झाले नाही त्याचे फायदे इतके जाणवणे की जे हातात आहे ते अतृप्तीस कारणीभूत ठरणे हा मानवी स्वभाव आहे......तरीही......

गेल्या काही महिन्यांत अनेक व्यक्तिमत्वांच्या गाठीभेटी होण्याचा योग आला. ही व्यक्तिमत्वे तुमच्याआमच्यापेक्षा थोड्या वेगळ्या वाटेवर वाटचाल तरी करत आहेत किंवा आपापल्या क्षेत्रात सर्वमान्यपणे दिग्गजपदाला पोहोचलेली तरी आहेत. ह्या सर्व स्त्रिया आहेत. वयोगट आहे चोवीस ते सत्तर! क्षेत्रे आहेत समाजकार्य, राजकारण, मॉडेलिंग, चित्रपट अभिनेत्री, वकील, पत्रकारिता, फॉरीन मल्टिनॅशनलची सी ई ओ, पद्मश्री, फिल्मफेअर किताबधारक इत्यादी प्रकारची! ह्यांच्यासवे ह्या यादीत शोषित तरुणी, कौटुंबिक हिंसाचाराच्या बळी, परित्यक्ता, एच आय व्ही पॉझिटिव्ह, मसाज पार्लरमधील तरुणी, वेश्या, कलावंतीणी, मुरळी, देवाला सोडलेल्या, विवाहबाह्य संबंधांमुळे गुन्हेगार झालेल्या, 'वाईफ स्वॅपिंग'च्या बळी, वृद्धा, कातकरी, बुधवार पेठेत 'धंदा' करणार्‍या आणि स्वतःच्या आईनेच गिर्‍हाईकासमोर सादर केलेल्या स्त्रियाही आहेत.

हे काम अजून एक दशांशही पूर्ण झालेले नाही, पण जे काही अनुभवले आहे ते हतबुद्ध करणारे आहे.

ज्या महान स्त्रिया भेटल्या त्यांच्यापैकी अनेकींच्या इतिहासात केव्हातरी काळाकुट्ट कालखंड आलेला होता आणि त्यावर प्रभावीपणे मात करणे शक्य न झाल्याने त्यांना जो कष्टप्रद मार्ग स्वीकारावा लागला त्यातून तावून सुलाखून आज त्या तेजस्वीपणे झळाळत आहेत.

ज्या शोषित महिला भेटल्या त्यांचे काळेकुट्ट वर्तमान हमखास काळ्याकुट्ट इतिहासाचा एक जेमतेम व त्यातल्यात्यात अधिक सह्य असा कोपरा व्यापून दुर्दैवीरीत्या कशाच्यातरी प्रतीक्षेत कुढत आहे.

मिळेल त्या परिस्थितीशी जुळवून घेणे ही सजीवाची नैसर्गीक प्रवृत्ती आहे......तरीही......

स्त्रीच कशाला, हजारो पुरुषही ह्या ना त्या प्रकारे शोषणाला जीवनाचा अविभाज्य भाग मानून मार्ग आक्रमित आहेत. पुरुष असल्यामुळे ह्या शोषणाचा सूड ते पुढे एखाद्या हक्काच्या व सोशिक स्त्रीवर घेऊ शकत आहेत किंवा कोणावरतरी तीव्रपणे घेऊ इच्छित आहेत इतकाच सूक्ष्म फरक!

शोषणाचा सूड घेण्याची इच्छा साहजिक आहे......तरीही......

एक समान वैचारीक अपेक्षा आश्चर्यकारकरीत्या समोर येत आहे, ह्यातील प्रत्येकाकडून!

महत्वाची बाब म्हणजे ही 'अपेक्षा' एक 'थेट अपेक्षा' ह्या स्वरुपात समोर येत नाही आहे. ती समोर येत आहे 'नक्की काय आणि कोठे चुकले' ह्याच्या कारणमीमांसेतून!

संस्कार, सद्भावना व संयम ह्या तीन घटकांची ह्या समाजात आजमितीला अभूतपूर्व वानवा आढळून येत आहे.

नवीन तंत्रज्ञान, त्याचा 'काही प्रमाणातील' अनावश्यक पगडा, भीषण स्पर्धा, त्या स्पर्धेत मी आहे आणि नुसताच 'आहे' असे नाही तर बर्‍यापैकी पुढे आहे हे सांगण्याची अहमअहमिका, आपल्याला येत असलेले नैराश्य हे नैराश्य आहे हे मान्य करण्यास असलेला दुराभिमानी विरोध असे काही घटक साधारण अर्ध्या लोकसंख्येला उरलेल्या अर्ध्या लोकसंख्येवर न पेलणारा भार टाकण्यास प्रवृत्त करत आहेत.

तुलनेने कमी राहणीमानाने तितक्याच समाधानात जगता येते हा विचार लोप पावत आहे. हा विचार आधी होता म्हणून होता की परिस्थितीच तशी असल्यामुळे होता ह्याबाबत वर उल्लेखिलेल्या व्यक्तिमत्वांचे म्हणणे असे आहे की तो आजही असू शकतो.

थोडक्यात, आजचे पालक पाल्यांच्याबाबत दोन गोष्टी करत नाही आहेतः

१. जमेल ते शिक आणि जमेल तसा जग हे सांगणे

२. त्याचवेळी पाल्याने माणूस म्हणून कसे असावे हे सांगणे

किंबहुना, आजमितीला संस्कार केले जात नसून ताण वाढवला जात आहे.

आता ह्या मुद्याशी वर उल्लेखिलेल्या व्यक्तिमत्वांच्या उल्लेखाचा संबंध काय?

तर तो संबंध असा की त्यातील ज्या व्यक्तिमत्वांच्या इतिहासात किंवा वर्तमानात एक भयावह कालखंड आलेला आहे त्यांची तसे होण्याची कारणमीमांसा त्यांच्या नकळत त्यांच्या पालकांनी केलेल्या (खरे तर न केलेल्या) संस्कारांशी आणि टाकलेल्या दबावाशी निगडीत आहे.

संस्कार!

पारंपारीक भारतीय संस्कार!

सूज्ञ वाचकांना जाणवावे की 'आधुनिकता वा आधुनिक विचारशैली' हा 'भौगोलिक विचारप्रणालीला' पर्याय असू शकत नाही. 'उदाहरणार्थ' पाश्चिमात्य जगात शोभेलसे राहणीमान भारतात राहून मिळवताना (/मिळवण्याच्या प्रयत्नांत असताना) येथील प्रदेशाने सुचवलेले / शिफारस केलेले संस्कार त्यागणे हे स्वतःच्या पायावर धोंडा मारून घेण्यासारखे आहे.

शेवटी वर्तनातील सर्व प्रश्न भौतिक गरजेतून निर्माण होतात......तरीही......

कुठेतरी आपल्यावर झालेले संस्कार आपण पुढच्या पिढीवर करणे शक्य आहे की नाही ह्याचा विचार करताना आपण मुळातच पुढच्या पिढीसमोर असलेल्या तीव्र स्पर्धेला फार घाईने शरण जात आहोत.

संस्कार अजूनही शक्य आहेत का? आपण (किंवा मी) ज्यांना संस्कार 'वगैरे' मानतो ते आता संस्कार राहिलेले आहेत का? आजी आजोबांनी सांगितलेल्या गोष्टी ऐकून मुले 'आपण कसे वागावे' हे शिकणे आता इर्रिलेव्हंट झालेले आहे का?

की संस्कारांची व्याख्याच बदललेली आहे? संस्कार म्हणजे 'तू लढ, आम्ही तुझ्या पाठीशी आहोत' असे झालेले आहे व ते सर्वमान्य आहे? 'भिऊ नकोस, मी तुझ्या पाठीशी आहे' असाही संस्कारांचा एक अर्थ असायचा हे आता अमान्य होत आहे का?

'संस्कार' ह्या बाबीला कट ऑफ लाईन असूच शकत नाही का? की प्रादेशिक संदर्भात ती असावी?

अत्यंत उच्चविद्याविभुषित कुटुंबात जन्माला आलेल्या मुलाला दहाव्वीला चौर्‍याण्णव टक्के गुण मिळूनही प्रवेश मिळत नाही म्हणून त्याला येता जाता झापणे आणि नुकतीच वयात आलेली मुलगी आर्थिक हातभार लावण्यासाठी आणलेल्या गिर्‍हाईकासमोर जायच्याऐवजी मागच्या दारातून पळून जाते म्हणून तिला पुन्हा न स्वीकारणे ह्या दोन्हींत कुठेतरी प्रादेशीक विचारप्रणालीला स्वार्थासाठी न जुमानणारी एक अतृप्तता व एक असंस्कृतता आहे.

डिस्क्लेमर - पूर्ण जाणीव आहे की दिलेली उदाहरणे, ऐकलेले अनुभव ह्या अनुषंगाने लिहिलेला हा लेख बर्‍याच मोठ्या विषयाशी निगडीत असू शकत असेल आणि लेख लिहिताना कदाचित तो तितक्या व्यापकपणे लिहू शकलो नसेन किंवा लिहू शकलो असेनही पण स्ट्रक्चर वेगळे असू शकत होते असे वाटू शकेल.

तरी केंद्रीय मुद्दा हा आहे की आपल्या प्रदेशातील संस्कृतीला, लोकसंख्येला, राहणीमानाला, संधींच्या उपलब्धतेला व लढा देण्याच्या क्षमतेला पोषक असे संस्कार देण्यात आताची कार्यरत पिढी नुसतीच कमी पडत नाही आहे तर ह्याबाबत पूर्णपणे इग्नोरंटही आहे.

-'बेफिकीर'!